Журналистлар учун бағрикенглик қилавермайдиган Марказий Осиёда Қирғизистон нисбатан тинч жой бўлиб ҳисобланади. Сўнги йиллари бу ўлкага турли минтақалардан репортерлар келиб, айримлари хавфсизлиги ва касбини ривожлантириш учун, бошқалари эса шахсий сабаблар билан ўрнашиб қолишди.
Материалнинг асл нусхаси EurasiaNet.org сайтида эълон қилинган.
Матбуот эркинлигининг 2016 йилдаги ҳолати тўғрисида «Чегара билмас репортерлар» ташкилотининг баёнотига кўра, Марказий Осиё мустақил журналистика ва маълумотни эркин тарқатиш учун ноқулай ҳудуд бўлиб ҳисобланади.
Масалан, Туркманистон билан Ўзбекистон бу ташкилот рейтингининг охирида Шимолий Корея ва Эфиопия билан мустаҳкам ўрнашиб олди. Тожикистондаги ОАВлари анчадан бери босимга учраб келишган, бироқ 2015-йилдан бошлаб таъқиб кучайиб, ўнлаган журналистлар ўлкадан чиқиб кетди.
Қирғизистонга Марказий Осиёнинг турли жойларидан келган уч мигрант-журналистнинг баёни бу республика интеллектуал ва ижодий эркинлик излаган ҳудуднинг яшовчилари учун асосий яшаш жойига айланиб қолганини айгинелейт.
Тожикистондан келган 27 ёшдаги журналист Диана Рахманова «Deutsche Welle» уюштирган уч ойлик курслардан ўтиш учун 2010-йили Қирғизистонга келиши унинг журналистика тўғрисидаги фикрини умуман ўзгартирганини айтди.
«Мени Бишкекда мени лол қолдиргани сиёсатга қизиққан олдингидай билимли одамлар давлат амалдорларидан маълумот ололгани бўлди. Бу ерда давлат амалдорлари журналистлардан қўрқар экан, ижтимоий тармоқлардан фаол фойдаланилади», – деди Рахманова EurasiaNet.org билан Бишкекнинг кўплаган кафелерининг бирида кофе устида суҳбатлашишмоқда.
Рахманова бир маҳаллий журналист билан танишиб қолиб, унга Бишкекда иш таклиф қилиб, у курсдан ўтгандан кейин ўша ишга қайтган. Бироқ осон бўлмаган. «Мен қирғиз фамилияларини ёдлашим қийин бўлди, кейин парламентдаги фракциялар тўғрисида ҳеч нарса билмас эдим», — деди у.
Бироқ унинг татар тилдаги қийинчиликларнинг айрим өңүттөрүн енгишга имкон берди. «Агар мен рус тилида савол бериб, менга қирғизча жавоб беришса, мен барчасини тушунаман, сабаби татарчани яхши биламан. Менинг Тожикистондаги оилам бу тилда эркин сўзлайди», – деб тушунтирди у.
Баъзан ҳудудда бўлаётган воқелар бюрократик қийинчиликларни юзага келтиради. «Бир марта менга қирғиз-тожик чегарасидаги отишув сабабли Қирғизистонга Қозоғистон ҳудудидан киришга руҳсат беришмаган, – деб айтади Рахманова. – Бироқ мен Россияни ҳам фуқаросиман, шу сабабли россиялик паспортим чегарадан ўтишимга ёрдам берди».
Рахманова Тожикистонга мурожаат қилишни режалаштирмаганини айтди.
«Мен Тожикистонга қайтиб боргим келмайди, сабаби сўз эркинлигининг йўқлигига кўниколмайман, – деди у. – Бу ерда мннинг оилам — куёвим ва бир ёшли болам бор».
Бироқ баъзан журналистлар Қирғизистонга шахсий ва оилавий сабаблар туфайли кўчиб келишади. Бухородан келган 31 ёшдаги фотожурналист Элёр Нематовнинг сўзларига кўра, унинг Қирғизистон пойтахтига кўчиб келганини билганда дўстлари ҳайрон қолишган. У Бишкекда яшаган ёқтирган қизига яқин бўлгиси келганини, шунингдек ҳужжатли фотосурат жанридаги ишини ривожлантиргиси келгани билан тушунтирди.
Нематов Ўзбекистонда ўз фаолияти сабабли эмас, дин сабабли қийинчиликка учраганини айтиб берди.
«Мен талабалик вақтимда милиция мени экстремист деб гумон қилган, сабаби мен Бахаи динидаман. Тошкентда милиция мени экстремистларга қарши операция вақтида ходимларга қаршилик кўрсатди деган даъво билан 15 суткага ушланди. Мен эса уларнинг ҳаракатларини телефонга тасвирга олиб, улардан ҳужжат талаб қилиб, менинг қамалишимни сабабини тушунтиришни илтимос қилганман».
Нематовнинг ўзини яшаган ери тўғрисида эркин философияси бор. «Мен чегарани билмайман. Қирғизистонда яшайман, бироқ бутун Марказий Осиё воқеаларини ёритаман», – деди у.
Рахманова каби Нематовнинг ҳозирча Қирғизистондан кетиш нияти йўқ. У Бишкекда Марказий Осиёдаги ҳамкасбларига ёрдам берадиган ҳужжатли фотожурналистика марказини очигиси келади.
Мустақил журналистлар ва текширувчилар учун Марказий Осиёнинг энг ноқулай жойи Туркманистон. Давлат сиёсатини кууш алкагынан ташқари журналистика билан шуғуллангиси келган бу ўлканинг саноқли турғунлари, зўравонликнинг, қамоқнинг ва ҳужумнинг қурбони бўлишган.
33 ёшдаги Ольга Бишкекка Туркманистондан 2001-йили кўчиб келган. Ҳозир у Қирғизистон пойтахтида таълим масканларининг бирида сиёсатшунос бўлиб ишлайди ва баъзан Туркманистондаги инсон ҳуқуқлари, билим бериш ва нефт газ тармоғи тўғрисидаги мақолаларни ёзади.
Ольга Қирғизистонга ўқишга келган. «Марказий Осиёдаги Америка университетида (AUCA) ўқиб юрганда мен деярли биринчи курсда кутубхонада юрганман. Жуда берилиб китоб ўқирдим. Бу мен учун роҳат эди», – деди у EurasiaNet.org билан суҳбатда ўзининг асл исмини ёмасликни илтимос қилиб.
2000-йилларнинг ярми Туркманистондаги билим бериш тизими учун қоронғулик замони бўлган эди. 2005-йилнинг февралида президент Сафармурод Ниязов вилоятларда ишлаган кутубхоналардан ҳеч қандай фойда йўқ, сабаби қишлоқ яшовчиларининг кўпчилиги барчаси бирор нарса ўқимаган деб айтган. Шу сабабли у бир неча йирик ва талабалар кутубхоналридан ташқари ўлканинг деярли барча кутубхоналарини ёпиш тўғрисида фармон чиқарган.
Туркманистонни бошқа дунёдан узоқлатишга йўналтирилган ўша ва бошқа ҳаракатлар сабабли Ольга ўз юртида келажаги чекланганини тушунди.
«Мен Қирғизистонда қолдим, сабаби Туркманистонда ўз мутахассислигим билан иш топиш қийин бўларди, – дейди туркман тилини билмаслигини қўшимча қилиб. – Ўша вақтда гуллаётган нефт-газ компаниялари муносиб вариант эди, бироқ мени ижитмоий ривожлантириш тармоғи қизиқтириб қолди».
Туркманистонга қайтиб бориш тўғрисидаги саволга жавоб бераётиб, Ольга бу ҳақда ўйлагиси келмаганини, ўқишига ва олти ёшли фарзандига эътибор қаратётганини айтди. Қирғизистондаги эркинликдан кейин Туркманистондаги таъқибларга кўниш қийин бўлади.
Туркманистонда ҳолат қанчалик қийин эканлигини кўрсатиш учун Ольга Қирғизистонда 2005-йили инқилоб бўлганда (у ўша вақтда AUCAда ўқиган), унинг ота-онасига туркман махсус хизматининг вакиллари қўнғироқ қилганини айтиб берди. «Улар [махсус хизматнинг агентлари] мени инқилобда иштирок этган-этмаганимни билгани келишган экан», – деди у.
Асосий саҳифадаги сурат: Суратдаги бухоролик фотожурналист Элёр Нематов, сўзлашган қизига яқинроқ бўлиб, ҳужжатли фотосурат маҳоратини ўзлаштириш учун Қирғизистон пойтахтига кўчиб келган. (Суратни Элёр Нематов тақдим этган).
