Цензура томон. ОАВ ҳақида янги қонун цензурага олиб боради

От

01.11.2022

308

Қирғизистон президентининг администрацияси «Оммавий ахборот воситалари тўғрисида»ги янги қонун лойиҳасини жамоатчилик муҳокамасига тақдим этди. Ҳужжат шундай тузилганки, ҳар қандай техник хато нашрни ёпиш учун сабаб бўлиши мумкин. Ҳуқуқшунослар ва журналистлар буни очиқ цензуранинг жорий этилиши сифатида баҳолашмоқда.

«Клооп» лойиҳани ўрганиб чиқиб, у Россиянинг оммавий ахборот воситалари тўғрисидаги «аждарҳодек» қонуни билан 95% бир хил эканига амин бўлди. Аммо айни пайтда ундан ҳам қаттиқроқ!

Президент Администрациясининг Ахборот сиёсати хизмати «Оммавий ахборот воситалари тўғрисида»ги қонун лойиҳасининг ўзига тегишли версиясини сентябрнинг охирида жамоатчилик муҳокамасига тақдим этган.

Қонун лойиҳасининг муҳокамаси бир ой давом этиши керак. Ҳужжатнинг ўзида у 2023 йилнинг 1 апрелидан, яъни эълон қилинган кундан бошлаб 185 кундан кейин кучга кириши белгилаб қўйилган. Қонун лойиҳаси Жогорку Кенеш кўриб чиқиши учун 29-октябрдан кейин киритилиши керак – парламент ва бошқа ҳокимият органларининг уни кўриб чиқиш учун бор-йўғи беш ой вақти бўлади.

Агар ҳужжат қабул қилинча, Қирғизистонда фаолият юритаётган оммавий ахборот воситалари қайта рўйхатдан ўтишга (ёки рўйхатдан ўтишга) бор-йўғи икки ой вақти бўлади. 2023 йилнинг 1 июнгача буни қилишга улгурмаган нашрлар автоматик тарзда тугатилади.

Қонун лойиҳасининг асосли эслатмасида президентнинг администрацияси ОАВ ҳақидаги ҳозирги қонун «маънавий жиҳатдан эскиргани», янгиси эса «бўшлиқлар»ни бартараф этиб, «ОАВни рақамли телекоммуникация тармоқларда, жумладан “Интернет” тармоқларида тартибга сола бошлашни» мақсад қилади дейди.

Амалдаги қонун 30 йил аввал қабул қилингани рост. Аммо, Медиа Полиcи институти экспертларининг фикрича, янги қонун лойиҳасининг пайдо бўлиши ҳозиргисининг эскирганлиги билан боғлиқ эмас. Экспертлар президент маъмурияти янги қонун ёрдами билан «ҳозирги ҳукуматга ёқмаган веб-сайтларни йўқ қилмоқчи» деб ҳисоблашади.

«Адилет» юридик клиникаси ҳам янги қонун лойиҳаси мамлакатга «ОАВнинг ишига аралашишга ва уни тартибга солишга асоссиз кенг имкониятлар беради» деган хулосага келган. Ҳуқуқшуносларнинг фикрича, қонун лойиҳасининг ушбу варианти «ҳар қандай демократик жамиятнинг ажралмас қисми бўлган фикр плюрализмига қарши қатъий тақиқларни ўрнатишга» қаратилган.

Қонун лойиҳасида янги нима бор, у қандай рискларни келтириб чиқаради?

«Клооп» қонун лойиҳасига киритилган бир неча янгиликка тўхталади, улар туфайли, экспертларнинг фикрича, Қирғизистонда сўз эркинлиги қаттиқ зарар кўриб қолиши мумкин.

Веб-сайтлар ОАВга тенглашади

«“Интернет” ахборот-телекоммуникация тармоғидаги веб-сайт мазкур қонунга мувофиқ тармоқ нашри сифатида рўйхатдан ўтказилиши шарт».

Янги қонун лойиҳасига кўра, веб-сайтлар анъанавий ОАВ (газета, телевидение, радиостанциялар) каби рўйхатдан ўтказилиши керак. Илгари қонунда онлайн ОАВ умуман кўрсатилмаган, янги қонун эса уларга «тармоқ нашрлари» деб номланган янги тоифани белгилаган эди.

«Адилет» ўз таҳлилида онлайн-нашрни ОАВ тўғрисидаги қонунга киритиш зарурати билан рози. Бироқ ҳуқуқшунослар веб-сайтни кенг кўламли ўрганиш, уларнинг хусусиятларини таҳлил қилиш ва интернет ОАВ фаолиятини тартибга солиш бўйича халқаро тажрибадан кейингина тартибга солиш керак деб аниқлик киритишди.

ОАВни рўйхатга олиш ва қайта рўйхатдан ўтказиш янада мураккаблашади

Нашрларни рўйхатдан ўтказиш жараёни илгари осон бўлмаган, аммо энди янги ОАВни ташкил қилмоқчи бўлганлар давлатга бу борада ҳеч қандай савол туғилмаслиги учун маълумот тақдим этишларига тўғри келади:

тахминий мавзу ёки нашрнинг фаолият йўналиши;
материалларни чиқаришнинг тахминий оралиғи, ОАВнинг максимал ҳажми;
ахборотни тарқатишнинг тахминий майдони;
ахборотни тарқатиш шакли;
молиявий манба;
таъсисчилар тўғрисидаги маълумотлар;
ариза берувчининг ҳам қайси ОАВга алоқадорлиги тўғрисидаги маълумотлар.

Агар юқоридаги маълумотлардан бирортаси ўзгарса, қайта рўйхатдан ўтишга тўғри келади —Адлия вазирлигидан жавобни бир ой давомида кутиб яна ўша жараёндан бошидан ўтиш. Маълумотлар мос келмаса, ОАВни рўйхатдан ўтказиш рад этилиши мумкин - бундай ҳолатда қарор устидан қандай шикоят қилиш кераклиги қонун лойиҳасида умуман кўрсатилмаган.

Рўйхатдан онлайн-нашрлар ҳам ўтган бўлиши керак. «Қонун доирасида» юридик компаниянинг раҳбари Фатима Якупбаева бу талаблар онлайн-нашрлари учун мос эмас, деб ҳисоблайди.

«Интернет нашрларнинг ўзига хослиги шундаки, улардаги контентни скрипт ёки фойдаланувчиларнинг ўзи яратиши мумкин. Шундай қилиб, бу веб-сайтларга нисбатан амалда қандай ишлаши умуман тушунарсиз. Ҳаммасини бир чуқурга солиш — қисқа муддатли ҳийла», — дейди адвокат.

«Адилет» эса ОАВни рўйхатдан ўтказиш учун зарур бўлган узун маълумотларнинг рўйхати «ҳокимиятнинг бутун ОАВ соҳаси устидан тўлиқ назорат ўрнатиш истагини кўрсатади» дея таъкидлайди.

«Давлат ОАВдан олишни талаб қиладиган маълумотлар миқдори тижорат ҳам, нотижорат ҳам бўлган бошқа юридик шахслардан, талаб қилинадиган маълумотнинг ҳажми анча кўпдир», — деб ёзади ўз таҳлилида юридик клиника. Адвокатлар ОАВга бундай талаб қўйиш оддий камситиш бўлиши мумкинлиги, бундайга қонунда таъқиқланганини таъкидлашди.

Ҳукуматга ёқмайдиган ОАВни ёпиш учун илмоқ топилади

Қонун лойиҳасида давлатга ОАВни рўйхатдан ўтказишни ҳақиқий эмас деб топиш ёки рўйхатга олишни умуман рад этиш имконини берувчи кўплаб шартлар мавжуд.

Улардан бири Медиа Полиси Институти экспертларини ҳавотирга солган -– «агар номланиши (номи), мўлжалланган мавзуси ва (ёки) оммавий ахборот воситаларининг ихтисослашуви оммавий ахборотнинг эркинлигини бузса», ОАВни рўйхатдан ўтказиш рад этилиши мумкин. Улар рад этишнинг бундай сабаби кенг талқин қилиш имконини беради ва рўйхатга олиш органини суиистеъмол қилишга олиб келиши мумкин, деб ҳисоблашади.

«Адлия вазирлиги ва Бош прокуратура ҳеч қандай яшириш ва уятмасдан тақдим этилаётган қонун лойиҳасининг фойдаланиш муҳити танлов турида фақат ўша ҳукуматдаги коррупция ҳақида журналистик суриштирувларни олиб бориб ва чоп этаётган веб-сайтлар вакилларининг ҳуқуқини [ноқонуний равишда чеклаш]га йўналтирилиши аниқ», — дейилади ташкилот хабарида.

ОАВни йил ичида икки мартагина хатоси учун ёпиб қўйиш мумкин бўлади

Қонун лойиҳасида нашрнинг фаолияти қандай ҳолатларда вақтинча тўхтатилиши ёки бутунлай тарқатилиши баён этилади. Биринчидан, албатта, уни асосчининг ўзи қилиши мумкин. Иккинчидан, Адлия вазирлигининг ёки Бош прокуратуранинг аризаси асосида суд амалга ошириши мумкин.

Иккинчи вариант бўйича «5-моддада келтирилган» талабларни (асосан, бу талаблар 4-моддада ёзилган, ҳужжатда хатолик юз берган) «12 ойнинг ичида бир неча марта бузилиши» асос бўлиши мумкин.

Талабларнинг ушбу рўйхатида —ажабланарли нарса йўқ ҳисоби. Тратибсизликка чақирмаслик, миллатлараро адоватни қўзғатмаслик, гиёҳванд моддаларни тарғиб қилмаслик ва бошқа шунга ўхшаш талаблар. Бироқ, 2-банд қизиқишни туғдиради, унда «одамлар онгига таъсир қиладиган» 25-кадр деб номланган «яширин иловалар» дан фойдаланишни тақиқлайди.

Масала — «бир неча карра» деган сўзни турлича талқин қилиш мумкинлигида. Икки марта – бу бир неча марта деб ҳисобланади. Бундан ташқари, «Адилет» ўз таҳлилида қонун лойиҳасида ушбу бузилишларнинг оғирлиги кўрсатилмаганини, ОАВни эса жавобгарликка тортишнинг бошқа чоралар кўрилмаганини кузатган. Бошқача қилиб айтганда, 12 ой ичида ҳар қандай жиддийликдаги бузилишлар бўлмасин, у нашрнинг ёпилишига сабаб бўла олади.

ОАВга қўйиладиган талаблар рўйхати «фуқаронинг айбсизлик презумпцияси тамойилларини бузувчи материалларни тарқатиш» бўйича чеклов ҳам ўрин олган. Фатима Якупбаева бу сўз таркибини жуда ноаниқ деб ҳисоблайди, чунки амалдаги қонун аллақачон айбсизлик презумпцияси асосида ишлайди.

«Қонун лойиҳаси муаллифи, афтидан фуқаронинг ҳам, давлатнинг ҳам “манфаатини кўзлаб”, Адлия вазирлиги суд орқали ОАВ фаолиятини тугатиш ёки тўхтатиб туришни талаб қилиши мумкин бўлган тизим яратмоқчидай. Шу билан бирга, [журналистлар томонидан эълон қилинган] маълумотлар фуқаронинг айбсизлик презумпциясини бузаётгани ҳақида мустақил қарор қабул қилишди», - дея таҳмин қилди у.

Чет элликларга ОАВ очиш тақиқланиб, чет эллик журналистларнинг қўли боғланади

Янги қонун лойиҳасида чет элликлар, икки фуқаролиги ёки фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг ОАВ очиши тақиқланади. Худди шу тақиқ хорижлик юридик шахсларга ва чет эллик иштирокчилар иштирокидаги қирғиз кампанияларига (агар хорижликларнинг устав капиталидаги улуши 50% ва ундан ортиқ бўлса) ҳам тааллуқли бўлади. Бироқ, бундай тақиқ мамлакатда 2017 йилдан бери амал қилади.

«Адилет» ўз таҳлилида бундай тақиқ асосий халқаро ҳуқуқий ҳужжатларга зид эканлигини тушунтиради. «Инсон ҳуқуқларининг халқаро стандартлари фикр билдириш эркинлиги кафолатлари давлат чегаралари билан чекланмаганлигини аниқ кўрсатиб турибди», — дейилади таҳлилда.

Бундан ташқари, хорижий ОАВнинг ваколатхоналари фақат ТИВ рухсати билан очилади. Хорижий мухбирлар эса ўша жойнинг аккредитациясидан ўтишлари керак бўлади — лекин қонунда бунинг учун ҳеч қандай мезон ёки талаблар белгиланмаган

«Демак, қонун лойиҳасига кўра, Қирғизистон Республикасининг фуқаролари Вазирлар Маҳкамаси мамлакатимизда фаолият юритишига рухсат берган хорижий ОАВнингина маълумотларини эркин ўқий олади», — деб ҳисоблайди «Адилет»нинг ҳуқуқшунослари.

Журналистлар ёлғонлиги исботланмаган маълумотларга ҳам раддия беришга мажбур бўлади

«Агар ОАВ таҳририяти тарқатган маълумотларнинг ҳақиқатлигини тасдиқловчи далилларга эга бўлмаса, у ҳолда уларни ушбу ОАВда яна рад этишга мажбурдир».

Якупова ушбу бандда жиноят қонунчилиги билан ўхшашликни кўради. Унга кўра, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар шахснинг айбини тасдиқловчи фактлар бўлмаса, жиноий таъқибни тўхтатиши шарт.

«ОАВ тарқатган маълумотларнинг ҳақиқатга тўғри келишини тасдиқловчи далилларнинг йўқлиги ўз-ўзидан тарқатилаётган маълумотларнинг ҳақиқатга тўғри келмаслигини англатмайди», —деб тушунтиради ҳуқуқшунос.

— «Нима рост, нима ёлғон эканига ўзи ҳақидаги нохуш маълумотлардан хафа бўлган материал қаҳрамони эмас, балки судя баҳо бериши керак», — деди у.

Фавқулодда ва ҳарбий ҳолат шароитида сўз эркинлиги чекланади

«Сўз, матбуот ва бошқа оммавий ахборот воситалари эркинлиги фавқулодда ва ҳарбий ҳолат даврида конституциявий қонунга мувофиқ чекланиши мумкин».

Бу Қирғизистон Конституциясига зиддир, бу бўйича цензурани тақиқлайди, сўз ва матбуот эркинлигини чеклашни тақиқлайди.

Фатима Якупбаева матбуот ўз-ўзидан давлат назорати остида бўлмаслиги керак, деб ҳисоблайди. «Бироқ, қонун лойиҳасида айнан шу нарса таклиф қилинган. Қонунда ОАВ устидан ҳаддан ташқари назорат фуқароларнинг жамият ҳаётида иштирок этиши учун зарур бўлган ахборотни олиш ва тарқатишда муқаррар қийинчиликларга олиб келиши ҳисобга олинмаяпти», — деб ёзади у.

Журналистларга яширинча ёзиб олиш ва тасвирга олиш тақиқланади

Президент девони журналистларга махфий аудио, сурат ёки видеоёзув орқали тайёрланган материалларни тарқатишни тақиқлашни таклиф қилмоқда. Бундай ҳолда, маълумотларни фақат суд қарори билан тарқатилиши мумкин.

Фатима Якупбаева махфий ёзишни бутунлай тақиқлаш журналистнинг маълумот тўплаш имкониятини чеклайди. Қонун лойиҳасининг ушбу варианти юқорида қайд этилган тақиқларнинг бирортасига ҳам йўл қўймайди, шу билан бирга адвокат яширин тасвирга олиш асосли эканлигини кўрсатадиган журналистиканинг халқаро стандартларидан мисоллар келтирди:

агар журналист жиноий ёки жамиятга зид ҳаракатларни ёритаётган бўлса;
агар яширин тарзда ёзиб олиш журналистик суриштирув мақсадига эришиш учун зарур бўлса;
агар материални бошқа, очиқ йўллар билан олиш мумкин бўлмаса.

«Демак, яширин ёзиб олишнинг умумий тақиқланиши бошқа йўл билан олиш қийин ёки хавфли бўладиган маълумотларни тўплаш учун хавф туғдиради. Натижада, бу нотўғри хулосаларга олиб келади ва [журналистлар томонидан] олинган маълумотларнинг ҳақиқийлигини тасдиқловчи далиллар базасини заифлаштиради», — деб ҳисоблайди Якупбаева.

Ҳатто ижтимоий тармоқларда легалайзга чақириш ҳам тақиқланган

«ОАВда, шунингдек, ахборот ва телекоммуникация тармоқларида [...] ҳар қандай гиёҳвандлик воситалари, психотроп моддалар, уларнинг аналоглари ёки прекурсорларидан фойдаланишнинг афзалликларини тарғиб қилиш тақиқланади [...]».

ОАВ тўғрисидаги қонун кутилмаганда ижтимоий тармоқларни (мансабдорлар тили билан айтганда «ахборот ва телекоммуникация тармоқлари») тартибга солишга интилади. 5-модданинг 3-бандига кўра, агар сиз— масалан, марихуанани қонунийлаштириш тарафдори бўлсангиз, сизни бу ҳақда ижтимоий тармоқларда ёзишингиз тақиқланади. (Аслида, агар сиз ОАВ асосчиси бўлмасангиз, қандай жазо борлиги аниқ эмас).

Аммо, эсингизда бўлса, яқинда «Легалайз» деб номланган партия Жогорку Кенешга ўтишга уринган эди!

Қонун лойиҳаси Россиядан кўчириб олинганми?

«Клооп» таҳририяти президент маъмурияти томонидан таклиф қилинган қонун лойиҳасини Advego Plagiatus сервиси орқали плагиат учун текшириб кўрди. Сервис таҳлилига кўра, ҳужжатнинг русча матнининг 83%и тўлиқ Россия ОАВ қонунидан кўчирилган. Агар бир-бирига мос келадиган унчалик аҳамиятга эга бўлмаган ўзгартиришлар бўлган қисмларни олиб ташласак, иккала ҳужжат 95% ўхшашдир.

Текширувдан сўнг, сервис шунга ўхшаш матнлар жойлаштирилган манбалар рўйхатини тақдим этди. Рўйхатда биринчи ўринда, албатта, Қирғизистон қонун лойиҳаси туради. Иккинчида — Россиянинг ОАВ тўғрисидаги қонуни турибди.

Биз иккита ҳужжатдаги энг асосий ва энг муҳим мос келишларни солиштирдик. Уларни қуйида кўришингиз мумкин.

Қирғизистон қонуни лойиҳаси Россияникидан кўчирилган деган битимга Factcheck.kg нашрининг журналистлари ҳам тўхтаган. Улар Қирғизистон президенти маъмурияти қонун лойиҳасининг 54 та бандидан 53 тасида Россия ҳужжати билан ўхшашликни топдилар.

Шу билан бирга, энг кам ўхшашлик (66% дан 71% гача) фақат учта моддада топилган. Қолганларида, Factcheck маълумотларига кўра, фақат давлат ва давлат органлари номида фарқ бор.

Медиа Полиси институти ҳуқуқшуноси Нурбек Сидиковга кўра, президент маъмуриятининг қонун лойиҳаси нафақат Россия қонунчилигига ўхшаш, балки у анча —қаттиқроқ ҳам.

«Масалан, Россия қонунчилигида веб-сайтлар ёки интернет нашрларини ихтиёрий равишда рўйхатдан ўтказиш мумкинлиги кўрсатилган. Бизда эса [...] барча веб-сайтлар рўйхатдан ўтиши кераклиги айтилади. Бошқача айтганда, биз электрон саҳифалар деб атайдиган барча нарсаларни рўйхатдан ўтказишни таклиф қилмоқдалар, тасаввур қилиб кўринг, қандай оқим бўлишини?!» — деди у «Клооп»га берган интервьюсида.

Сидиқов қонун лойиҳасида «ноаниқ иборалар» мавжудлиги сабабли хавфли, деб ҳисоблайди. Масалан, Адлия вазирлиги ОАВни рўйхатдан ўтказишда таъсисчи томонидан тақдим этилган маълумотлардан қайси бири ҳақиқатга тўғри келмаслигини қандай аниқлаши аниқ эмас. Бундай қарор суд томонидан очиқ жараёнда қабул қилиниши керак.

«У ерда ҳамма нарсада камчилик топиш мумкин, ҳар қандай техник хато ёлғон ёки ёлғон деб ҳисобланиши мумкин», — дея тушунтиради адвокат.

Қандай усул билан бўлса ҳам ОАВга босим ўтказиш

Президент аппаратининг қонун лойиҳасининг жамоатчилик муҳокамасига чиқарилиши билан бирга мамлакатнинг ахборот кун тартибида навбатдаги галда мустақил ОАВни ёпиш бўйича масалалар кўтарила бошлади.

Жогорку Кенешнинг депутати Дастан Бекешевнинг айтишича, ҳамкасби Надира Нарматова «Клооп», «Азаттык» ва Kaktus Media нашрларини ёптириб юбориш бўйича депутатлардан имзо тўплай бошлаган. Нарматова ўзи ундай қилмаганини айтганига қарамай эртасига «Азаттык»нинг офиси олдида мазкур ОАВга қарши митинг ўтган.

Кўп ўтмай «Вечерний Бишкек» газетасида уч нашрни ёпиш талаби билан президент Садир Жапаровга йўлланган очиқ хат эълон қилинган. Унга 70 киши қўл қўйгани айтилган.

Аммо Bulak.kg ва «ПолитКлиника» журналистлари хатга қўл қўйганларнинг бир қисмига қўнғироқ қилиб, уларнинг етти нафари хатга қўл қўймаганини аниқлашган.

26-октябрда Маданият, ахборот, спорт ва ёшлар сиёсати вазирлиги «Азаттык»нинг сайтини икки ойга тўсиб қўйиш қарорини қабул қилган.

Вазирликнинг маълумотида, бу медиада 14-17-сентябрдаги қирғиз-тожик чегарасидаги қуролли жанжал ҳақида

Вазирликнинг маълумотида, бунга мазкур медиада 14-17-сентябрдаги қирғиз-тожик чегарасидаги қуролли жанжал ҳақида «миллий манфаатларга қарши келган ноаниқ материал эълон қилгани» сабаб бўлгани айтилади.

«Азаттык»нинг ўзида эса Эркин Европа/Озодлик радиосининг президенти Жейми Флайнинг баёноти эълон қилинган. Унда Флай «эркин медиани тазйиқ қирғиз демократиясига соя солади» деб таъкидлаган.

«Журналистларни қўрқитиш ва эркин медианинг овозини босиш ҳаракати Қирғизистондаги демократияга соя тушурган авторитар усул», – деб билдирган Флай.