Собиқ журналист Болот Темиров фэйсбукда ёлғон маълумотларни ва фэйк аккаунтларни фош қила бошлади. Нима учун бу ишни бошлаганини, фэйклар нимаси билан хавфли эканлигини ва интернетда уларни қандай фарқлаш кераклиги ҳақида у Kloop.kg билан суҳбатлашди.
Kyrgyz Fake саҳифаси яқинда бир ярим ҳафта аввал пайдо бўлган. Уни собиқ журналист ва социолог Болот Темиров ижтимоий тармоқлардаги нашрлардаги ёлғон маълумотлар билан курашиш учун пулни Kloop.kgга айтиб берди.
«Шунчаки улар билан курашиб, уларни фош қилиш учун очдим. Агар олдини олиб бўлса, унда яхши, бироқ мен жуда оптимист эмасман. Сабаби бунинг барини тўхтатиб қўйиш мумкин эмас. Фақатгина одамларни бу муаммога эътибор қаратишини истамайман», — деди у.
Унинг айтишича, фойдаланувчилар фэйкларга ишонмаслик учун танқидий кўз қараш билан фикрлашни ўрганиб, маълумотни қайта-қайта текшириб ва чоп этилган материалнинг рост ёлғонлигидан гумон қилиши керак.
«Янгиликни ўқиб унга ишонишдан аввал учгача санаб, балки “Бу маълумот йолғондир?” деб ўйланиш керак», — дейди у.
Темиров билан суҳбатни ҳавола қиламиз:
Метин Жумагулов, Kloop.kg: Kyrgyz Fake саҳифасини қандай, қачон очдингиз?
Болот Темиров: Тахминан бир ярим ҳафта аввал сайтларнинг бирида қирғизлар ҳақида салбий фикрлар ёзилган мақолани барча муҳокама қилди. У Сусанна Егоряннинг воқеасидан бўлган эди. Кейин бу арманлар билан қирғизларнинг ўртасига низо солиш учун провакация экани, сайт эса Арманистонники эмаслиги аниқланган.
Албатта, фэйсбукда жуда кўп фэйк борлигини билардим. Бироқ бу воқеа менга фэйсбук муҳитида қандайдир бир нарса қилиш кераклиги бўйича белги берди. Сабаби агрессив, миллатчилик сўзлар ва провакация материаллар кўп. Менга ғоя ҳеч қаердан келмади. Унгача мен айрим материаллар ёлғон эканлигини айтиб, одамларни провокацияга йўл қўймасликка чақирардим. Натижада мана шу миллатчилик сўзларининг шамоли босилиб қоларди.
М.Ж.: Демак сиз фақатгина фэйк маълумотларни аниқлаб, фош қиласизми?
Болот Темиров: Биргина шуларни эмас. Фэйк, классик маъноси бўйича — аниқ бўлмаган, ишончсиз маълумот. Мен учун фэйк — одамларнинг бошини айлантирган ҳамма нарса. Ҳақиқатни ўзгартирган, қандайдир бир мақсадни кўзлаганларнинг барчаси мен учун фэйк. Бу мақола бўладими, бир одамнинг профили бўладими фарқи йўқ.
Kyrgyz Fakeтини форматида мен кўп нарсани хатто янгилик ҳам бўлмаган қандайдир бир эмоционал, фитна қўзғатувчи сўзларнинг барини ҳам қамрай олмайман. Улар билан ҳам учрашгим келади.
Бироқ фэйклар бугунги кунда халқ орасида чагым салган, энг кўп тарқаган қурол бўлиб қолди.
М.Ж.: Қанчали даражада кенг тарқаган?
Болот Темиров: Анчагина. Бу энди Қирғизистонда анъана бўлиб қолди. Мен ўзимнинг ҳафталик баёнотимда ёзганим каби, Қирғизистоннинг фэйсбук муҳитидаги турли маълумот жангларига аралашиб қолибди.
Дунёда келишмовчиликлар кўп бўлгани сабабли шунга яраша маълумот можаролари ҳам кўп. Улар Қирғизистон халқининг тинчини олиб, алдаши мумкин.
М.Ж.: Мақсадиз нима?
Болот Темиров: Шунчаки улар билан курашиб, уларни фош қилиш учун очдим. Агар олдини олиб бўлса, унда яхши, бироқ мен жуда оптимист эмасман. Сабаби бунинг барчасини тўхтатиб қўйиш мумкин эмас, Фақатгина одамларни бу муаммога эътибор қаратишини истамайман. Агар сен ўзинг ёлғиз тозалай олмайдиган чиқинди уюмини кўрган бўлсанг, камида оз-оздан тозалай бошла. Сен атрофингдагиларга намуна бўлиб, кейин барчангиз чиқиндини тозалай оласизлар.
Менинг фэйсбукда ёзганларим 200-300 кишига етиши мумкин. Бу маълумот майдонида денгиздан томчидай. Бироқ мен учун жараён аҳамиятли: агар бу муаммо интернетдаги одамлар эътибор қарата бошласа, бу мен учун ғалабага тенг.
М.Ж.: Атайлаб аниқланмаган маълумотларни тарқатган одамларга нисбатан қандай фикрдасиз?
Болот Темиров: Бу масъулиятсизлик дердим. Фэйк аккаунтларнинг ортида ўз иш ҳаракатлари учун жавобгарликни олгиси келмаган одамлар ўтиради. Жазоланмаган қандай жиноят бўлмасин у бошқа бир жиноятга туртки бўлади. Фэйклар ва фэйк аккаунтлар, гуруҳлар — булар ҳам ўз ҳаракатларига жазо олгиси келмаган одамлар.
М.Ж.: Масалан, мен оддий ижтимоий тармоқ фойдаланувчисиман. Мен қандай қилиб бу ерда ёлғон билан ҳақиқатни фарқлай оламан?
Болот Темиров: Биринчидан, танқидий назар билан фикрлашни ривожлантиришинг керак. Янгиликни ўқиб, унга ишонишдан аввал ичингда учгача санаб, чуқур нафас олиб, «балки бу маълумот ёлғондир?» деб ўйланиш керак.
Тўсиқ қўйиб, маълумотни қабул қилавермай текшириш керак. Барча маълумот ҳақиқат эмаслигини тушунишимиз керак.
Айрим материал эълон қилинган кунгача эътибор қаратиш керак. Шу ҳафтада айрим нашрлар ўтган йилга материалларни чиқара бошлаганини сездик. Турли ҳолатлар бўлади, бироқ ҳар доим ўзинга-ўзинг «маълумотни тасдиқлаган манбаалар борми, мақола янги чиқдими, бу нашрга ишонса бўладими?» деган саволларни беришинг керак.
М.Ж.: Фэйсбукдаги саҳифангизни ўзингиз бошқарасизми ёки жамоангиз борми?
Болот Темиров: Ўзим ёлғиз. Бўш вақтимда ўз саҳифамда қандайдир бир шубҳали аккаунтни ёки материални кўриб қолсам, чироқ ёниб кетади. Саҳифани ҳеч ким молияламайди. Агар у кенгайиб, қизиққанлар топилса, мен хурсанд бўламан.
М.Ж.: Ҳозир сиз фэйсбукда ишлаяпсиз, бошқа ижтимоий тармоқларга ўтиш ниятингиз борми?
Болот Темиров: Бунга вақтим йўқ. Бир ўзим улгуролмайман, бироқ кимдир «Одноклассники»да ҳам шунга ўхшаган нарсани бошлайман деса, қўллардим. Бошқа ижтимоий тармоқларга ҳам қизиқиш пайдо бўлди, бироқ ўзим ёлғиз маълумотни шунча кўламга етказолмайман. Қолаверса фэйсбукда ҳам нима кўринса шуларнигина билишга имконим бўлади.
[...]М.Ж.: Шуларни тозалашга бошқа одамлар ҳам сизга ёрдам беришадими?
Болот Темиров: Kyrgyz Fake номли саҳифам борлигини ҳозирча кўпчилик билмайди. Бироқ улар нифоқ солувчи ва ёлғон маълумотларга ғазабланади, мен эса уларнинг ғазабини рўйхатга олиб қўяман.
М.Ж.: Атайлаб ёлғон маълумотларни тарқатган маълумотларни машҳур кишиларни ёки гуруҳларни аниқлай олдингизми?
Болот Темиров: Ҳозирча далилим йўқ бўлганлиги сабабли кимнидир айблай олмайман. Фэйк аккаунтлар жуда кўп, бироқ мен унинг ортидаги кишининг кимлигини аниқлай олмайман. Фақатгина шу аккаунтни фэйк эканини билиболаман холос. Бироқ фэйкни аниқлайдиган критерийлар ҳам аниқ эмас. Мен учун 100% фэйк бўлиш учун бу киши бошқа бировнинг суратидан фойдаланган бўлиши керак ёки умуман расми йўқ бўлиши керак. Бироқ доим ҳам бу усул ишламайди, баъзан аниқлаш жуда қийин. Кимдир ўзи тўғрисидаги маълумотни яшириши ҳам мумкин. Унинг саҳифасига, ёзганларига ва суратларига қараш керак.
Бироқ мен унинг ҳақиқатдан ҳам фэйк профил эканини, аниқланмаган маълумотларни тарқатиб низо қўзғатаётганини билиб қолсам, улар билан курашиш керак деб ҳисоблайман.
Ўзим ҳам маълумотлар тўқнашган ва можароларга сабаб бўлган мавзуларга, Украинага, Тоғли Қорабоққа, ИШИДга ва дин мавзуларига боғлиқ муҳокамаларни кўпинча фэйклар бўлишини билиб олдим.
М.Ж.: Фэйклар билан қандай курашасиз?
Болот Темиров: Ҳозир менда биргина курашиш йўли бор — саҳифани арзонлатиш. Ўтган ҳафтада мен ўн ариза қолдирдим, бироқ ҳозирча биринигина қабул қилишди. «Фэйсбук» бунинг учун қандай механизмлардан фойдаланишини билмайман. Фикримча, аккаунтларни аниқлашни ва уларни таъқиқлашнинг йўлларини ўрганишга навбат келди шекилли.
[...]М.Ж.: Ҳуқуқ тартибот органларига ёрдам бериш ниятингиз йўқми?
Болот Темиров: Йўқ ёрдам бермайман. Агар уларга қизиқ бўлса, мени саҳифамни кузатишади. Мен уларнинг эътиборини қандайдир қонун бузарликларга қарата оламан, бироқ ҳаммасини умумлаштириб бериш ниятим йўқ. Уларнинг вазифасини улар учун бажармайман.
М.Ж.:Бу қанча вақтни талаб қилади?
Болот Темиров: Бўш вақтимда бироз саҳифани кўраман. Эълонларни белгилаб, саҳифаларга билдирувларни эълон қилиб тураман — кўп бўлса бир дақиқа кетади. Якунловчи маълумот учун бир соат вақт сарфлаш керак. Дам олиш кунлари фэйсбукда янгиликларни текшириб, фэйкларни фош қилишдаги янги усулларни кўриб ўйланиш учун ярим кун вақт кетади.
М.Ж.: Бу билан яна қанча шуғулланасиз?
Болот Темиров: Билмадим, ҳозирча мақсадимга етмадим. Агар мен бир нарсани бошласам, охиригача бораман, бироқ қанча вақт кетишини билмайман.
М.Ж.: ОАВларини кузатасизми?
Болот Темиров: Мен доим янгиликларни ўқиб ўтираман. Ёлғон нашрлар бор, уларни ўқимайман. Бироқ социолог қатори мен жиддий маълумот агентликлари олиб борган сўровномаларга эътибор қаратдим. Сўровларнинг таҳлил қилиниши қойил қолдирди. Бу сўровларни ўзгартиришнинг кўп йўллари бор, улар умуман фойдасиз.
Яна бир сабаб — бу бир маълумот асосида ёлғон билдирув бўлаётгани ҳам мен учун эътибор қаратишга белги. Бу ҳақда мен бу вақтгача айтганман. Масалан, ОАВлари «Қайси сиёсатчини танлайсиз?» деган сўров олиб борилган, 80 фоизи X сиёсатчини таниймиз жавоб берди. Кейин сайтда «X сиёсатчи учун сайловчиларнинг 80 фоизи овоз беради» деган номда мақола эълон қилинди. Бу дегани маълумотни бошқа далилларга таяниб чиқарилган ёлғон ўзгартирилиши — бу фейк.
Муаллиф: Метин Жумагулов
