Қирғизистоннинг оилавий зўравонликка қарши курашувчи қонунларига ва кодексларига ўзгартишлар киритилди. «Клооп» экспертлар билан суҳбатлашиб, янги қабул қилинган ўзгартиришларни таҳлил қилиб чиқди.
Материал «Медиасет»нинг кўмаги билан тайёрланди
Апрелнинг бошида, Бишкекдан унча узоқ бўлмаган ерда 34 ёшли Рахима Айқимбаевани шафқатсизларча ўлдириб кетишган. Жиноятда гумондор сифатида — унинг икки ой олдин ажрашган собиқ турмуш ўртоғи ҳибсга олинган.
Собиқ эр Рахимани кичик қизини ухлатиб ўтирган ерда 27 марта пичоқ урган. Ўша вақтда аёлнинг кичик икки боласи бошқа ъонада ухлаб ётган бўлган.
Марҳумнинг яқинларига кўра, эри аёлни аввал ҳам бир неча бор калтаклаган. Рахима зўравонликдан сўнг бир неча марта милицияга ҳам мурожаат қилган.
«Қонун аёлларни ҳимоя қилишда ишламайди. Рахима бир неча марта милицияга ариза ёзган, калтакланишдан шикоят қилган, лекин у ерда унга оилавий масалаларга аралаша олмасликларини айтишган. Бу ҳақда у менга кўп марта сўзлаб берган. Фақат аёлни ўлдиришгандагина ҳаракат қилишади. Биз қотилнинг қонуннинг барча қатъийлиги бўйича жазоланишини талаб қиламиз», — деди қурбоннинг синглиси Миргул Билжиева.
Суд Рахиманинг собиқ эрини «Жуда шафқатсизлик билан қотиллик» моддаси бўйича 15 йил озодликдан маҳрум қилишга ҳукм қилди.
Оиладаги зўравонлик ҳолатлари кўпаймоқда
Расмий статистикага кўра, Рахима — ўтган 2,5 йил орасида оиладаги зўравоннинг қўлидан ажал топган 34 аёлнинг бири. Айни расмий статистика, оилавий зўравонлик ҳолатлари йилдан йилга кўпайиб бораётганини кўрсатмоқда.
Йилига Қирғизистонда минглаган оилавий зўравонлик қайд этилади. Жабрланганларнинг аксарияти — аёллар
Зўравонлик қилган одамларнинг сони
Айни вақтда, ҳуқуқ ҳимоячилари мамлакатдаги зўравонлик миқёсининг ҳақиқий даражасини баҳолаш қийинлигини таъкидлашмоқда.
«Давлат идоралари тақдим этаётган статистика жуда паст: у фақат милицияга мурожаат қилган, ариза топширган ва омади келиб, аризалари инкор қилинмай, кўриб чиқилган аёлларнинг кичик бир қисминигина акс эттиради. Аслида, мамлакатимиздаги оилавий зўравонлик даражаси жуда юқори» — дейди «Сезим» кризис маркази раҳбари Атир Абдрахматова.
ИИВ эса расмий статистикада оилавий зўравонлик ҳолатларининг ўсишини, ҳозирда бу муаммога аввалгидек кўз юмиб қўймай, эътибор қаратила бошлагани билан тушунтиради.
«Оилавий зўравонлик авваллари гапиришни афзал кўрмаган ҳуқуқбузарлик сифатида қаралган. Одамлар низоларни уйдан ташқарига чиқармасликка ҳаракат қилар эдилар. Бироқ бугунги кунда ушбу қараш ахборот кампаниялари, жумладан, ОАВ томонидан ўзгармоқда. Зўравонлик қурбонлари барчага кўпроқ ёрдам сўраб ҳуқуқ-тартибот органларига мурожаат қила бошлашди. Бу қайд этилган ҳолатлар сонининг ўсиш сабабларидан биридир» — деб тушунтиради «Клооп»га ИИВ Жамоат хавфсизлиги хизмати оилавий зўравонликни олдини олиш бўлими бошлиғи Данияр Сапарбоев.
Шу билан бирга, қайд этилган оилавий зўравонлик ҳолатларининг ўсишига қарамай, судгача етган жиноий ишлар сони паст даражада қолмоқда. Масалан, 2022 йилда оилавий зўравонлик фактлари бўйича 496 та жиноий иш қўзғатилган бўлиб, уларнинг 201 таси тугатилган. 2023 йилда эса 591 та жиноий иш қўзғатилди, уларнинг 147 таси тугатилган.
Қийноққа дучор бўлган Асел
Аёлларнинг шафқатсизлик билан ўлдирилиши ёки калтакланиши каби тўлқинли ҳолатлар Қирғизистон жамиятида оилавий зўравонлик муаммосини қандай ҳал қилиш бўйича муҳокамаларни қайта тикламоқда. Вариантлардан бири — мавжуд қонунларни ўзгартиришдир.
Қирғизистонда оилавий зўравонликдан ҳимоя қилиш ва муҳофаза қилиш бўйича алоҳида қонун мавжуд бўлиб, у ҳуқуқ-тартибот органлари ва бошқа давлат органларига бу масалада кенг ваколатлар беради.
Қонун «ҳимоя ордери» тушунчасини киритган бўлиб, у оилавий зўравонликдан жабр кўрганларга берилади. Шу қонун ҳуқуқ-тартибот органлари бундай ҳолатларга қандай муносабат билдиришлари кераклигини аниқлаб беради. Масалан, милиция барча оилавий зўравонлик ҳақидаги аризалар ва хабарларни қабул қилиши керак, оилавий зўравонлик содир бўлаётган хусусий уй-жойга кириш ҳуқуқига эга, жабрланганларни касалхона ёки хавфсиз жойга етказиши керак.
Бироқ 2024 йилда Жогорку Кенеш оилавий зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунга ўзгартиришлар киритди. Бу Асель Ногойбаева ҳолатига кенг муҳокамалар фонида содир бўлди.
2023 йил 20 сентябрь тонгида Бишкек яқинидаги Селекционное қишлоғида Ногойбаева хонадонига унинг собиқ турмуш ўртоғи Азамат Эстебесов куч ишлатиб кириб келди. Эркак бир неча соат давомида аёлни азобга солиб, унинг юзи ва бўйнига канцелярик пичоқ билан жароҳат етказди, шунингдек, бурун ва қулоқларини кесиб ташлади. Ҳамширалардан бири квартирадаги шовқинга жавоб бериб милицияни чақирди ва эҳтимол, Ногойбаева ҳаётини сақлаб қолди.
Кейинчалик маълум бўлдики, Эстебесов собиқ турмуш ўртоғини таъқиб қилган ва уни бир неча марта номусини топтаган. Бундай эпизодлардан бири бўйича суд тарафлар ўртасида ярашув туфайли жиноий ишни тугатган. Иккинчи эпизод бўйича 2023 йил апрель ойида эркакни беш йил озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм қилишган, аммо пробацион назоратни қўллаб уни озод қилишган.
Эстебесов фақат Аселни калтаклаб, уни ўлдиришга ҳаракат қилгандан кейингина озодликдан маҳрум қилинди — уни 20 йил колонияда жазо муддатига ҳукм қилишди.
Оилавий зўравонлик тўғрисидаги қонунга қандай ўзгартишлар киритилди?
Ўзгаришлардан бири ҳимоя ордери муддатини 30 кунга узайтириш бўлди — аввал у фақат уч кунга берилар эди.
Шунингдек, оилавий зўравонликдан ҳимоя қилиш қонунига янги «таъқиб қилиш» тушунчаси киритилди. Бу шундайки, ҳуқуқ-тартибот органлари жабрланувчини таъқиб қилган ҳолларда агрессорни жавобгарликка тортиш учун кўпроқ ваколатларга эга бўлади.
Расмий никоҳдан ўтмаган жуфтликлар ўртасида оилавий зўравонликка қарши курашиш мақсадида қонунга «оила аъзоларига тенглаштирилган шахслар» тушунчаси киритилди. Энди фақат қариндошлар ёки оила аъзолари эмас, балки амалдаги муносабатларда бўлган шахслар ҳам жабрланган ҳисобланиши мумкин, бу ҳимоя доирасини кенгайтиради.
Бундан ташқари, қонунда хавфларни баҳолаш протоколи жорий этилди, бунда масъул шахслар оилавий зўравонликнинг яна содир этилиши ва ўлим каби оғир оқибатларнинг олдини олиш имкониятини аниқлаши керак. Бу агрессорга нисбатан чораларни танлашда восита бўлиб хизмат қилади — қўлга олиш, маъмурий жарима ёки коррекцион дастур зарурми, деган саволларга жавоб беради.
Энг муҳим ўзгаришлардан бири — оилавий агрессорни зўравонлик хатти-ҳаракати ўзгариши учун коррекцион дастурдан ўтиш мажбурияти бўлди. Шунингдек, «коррекцион дастур» тушунчаси Жиноят кодекси ва Ҳуқуқбузарликлар кодексига киритилди.
Меҳнат ва ижтимоий таъминот вазирлигининг ҳудудий органларини тузатиш дастурини амалга оширишга мажбур қилувчи меъёр қонунга 2017 йилиёқ киргизилган. Аммо вазирликдаги амалдорларга оилавий зўравонликка қарши курашиш учун ҳам молиявий, ҳам маъмурий ресурс ажратилмаган.
«Қонун 2017 йилда қабул қилинган, аммо шундан бери биронта ҳам коррекцион дастур вазирлик томонидан ўтказилмади. Уни психологлар ўтказиши керак. Зўравонлар — бу ўзини назорат қилолмайдиган ва ўз ҳис-туйғуларини тийиб тура олмайдиган одамлар, шунинг учун тайёргарликсиз бизнинг мутахассисларимиз улар билан ишлашлари мумкин эмас», — дейди Ижтимоий таъминот вазирлигининг гендер сиёсати ва зўравонликдан ҳимоя қилиш бўлими мудираси Гулмира Оқоева.
Оилавий зўравонлик тўғрисидаги қонунга ўзгартишлар киритиш ташаббуси билан чиққан парламент депутати Динара Ашимованинг фикрига кўра, коррекцион дастурларни ўтказиш мажбуриятини Минсоцтруддан Пробация департаменти ва Жазо ижроси хизматига ўтказиш ушбу норманинг амалга ошишида ёрдам бериши керак. Унинг айтишича, дастлаб коррекцион дастурларни ўтказиш учун маблағларни халқаро донорлар ажратади.
«Психологлар ва бошқа мутахассисларни ўқитиш учун маблағлар керак бўлади. Биринчи икки йилда Жаҳон банки маблағ ажратади, кейин эса коррекцион дастурларни ўтказиш учун зўравонлардан тушадиган жарималардан олинган маблағлар йўналтирилади», — дейди у.
ИИВ коррекцион дастурларга катта умид боғламоқда. «Биз ушбу дастурларни мослаштириш устида ишлаймиз, шунда улар энг юқори самарани берсин. Биз қўлга олиш муҳим механизм эканлигини тушунамиз, бироқ узоқ муддатли истиқболда биз агрессорларнинг хатти-ҳаракатларини ўзгартиришда коррекцион дастурларни самарали восита сифатида кўрамиз», — дейди Данияр Сапарбаев.
Қонун лойиҳасидаги яна бир янгилик агрессорни жабрланувчи билан умумий турар жойдан вақтинча чиқариш бўлиши керак эди. Бироқ бу нормага депутат Мирлан Самикойжо қаршилик билдирди.
Унинг фикрига кўра, «қирғиз эркаклари зўравонлик қилишга қодир эмас, содир бўлаётган ҳолатлар эса ягона ҳоллардир». У қонун лойиҳасини муҳокама қилиш вақтида ҳамкасбларини уни маъқулламасликка чақирди ва оилавий зўравонликка қарши қонунлар «менталитет ва анъаналарни инобатга олган ҳолда керак», деб таъкидлади.
Шунда унинг позициясини парламент спикери Нурланбек Шакиев қўллаб-қувватлади. У, шунингдек, қирғизларда оилада ўзини тутиш бўйича ёзилмаган қоидалар борлигини ва қонунлар менталитетни ҳисобга олган ҳолда қабул қилиниши кераклигини таъкидлади. Натижада, зўравонни кўчириш тўғрисидаги норма қонундан чиқариб ташланди.
«Қонун ишламайди»
Кыргызстанда үй-бүлөлүк зомбулукка каршы күрөшүүгө багытталган атайын мыйзам бар экенине карабай, көйгөй курч бойдон калууда. Қирғизистонда оилавий зўравонликка қарши махсус қонун борлигига қарамай, муаммо кескинлигича қолмоқда.
«Мамлакатда гендер зўравонликдан ҳимоя қилиш бўйича Марказий Осиёдаги энг яхши қонунлардан бири бор, деб ҳисобланади. Аммо унинг амалга оширилиши оғир аҳволда — қонун реал ҳаётда ишламайди», — дейди «Сезим» инқироз марказидан Атир Абдрахматова.
Омбудсмен Жамиля Жаманбаеванинг «Клооп»га билдиришича, Омбудсмен институтининг таҳлилига кўра, оилавий зўравонликка қарши курашга қаратилган қонун давлат органлари томонидан тўлиқ амалга оширилмаяпти. Унинг айтишича, қонунни бажарувчилар сифатида кўрсатилган айрим давлат идоралари ўз вазифалари ҳақида билмаган ҳолда қолганлар.
«Афсуски, зўравонликнинг асосий сабабларидан бири жазосизликдир. Агрессор, жиноятчи, зўравон, масалан, хотинини уриб ёки бошқа зўравонлик содир этса, жазосиз қолишига ишонади. Биз бу стереотипни бузишимиз керак. Ҳар бир инсон жазо муқаррарлигини тушуниши керак», — дейди Жаманбаева.
Қонунни ҳуқуқ-тартибот органлари томонидан самарали ижросини яхшилай оладиган механизмлардан бири — оилавий зўравонлик ҳолатларини эътиборсиз қолдирганлик учун уларнинг жавобгарлигини кучайтириш бўлиши мумкин.
«Ҳозир қонунда милиция ходимларининг — участка вакиллари ва терговчиларнинг жавобгарлигини белгилаш зарур. Айниқса, жабрланувчига нисбатан лоқайдлик, беэътиборлик ёки қўполлик кўрсатганлик учун уларни алоҳида модда билан жавобгарликка тортиш керак. Улар жавобгарликка тортилиши керак», — деб ҳисоблайди Абдрахматова. — Назоратни амалга ошириши керак бўлган прокуратура ходимлари ҳам жавобгарликка тортилиши лозим. Ана ўшанда тизим ишлай бошлайди».
ИИВда таъкидланишича, оилавий зўравонлик тўғрисидаги аризаларга тўғри жавоб бермаган милиция ходимлари учун интизомий ёки жиноий жавобгарлик кўзда тутилган. Уларга нисбатан лоқайдлик ёки ёрдам кўрсатмаслик учун жавобгарликка тортиш мумкин.
Аммо амалда милиция ходимларини жазолаш жуда қийин. 2021 йил апрел ойининг бошларида Айзада Қанатбекованинг ўғирланиши ва ўлдирилиши тўғрисида маълум бўлган эди — ўшанда милиция қизнинг онасининг аризасига ўз вақтида жавоб бермаган эди.
Натижада милиция ходимларига фақат интизомий жазолар қўлланилди, ва лоқайдликда айбланган собиқ шаҳар милицияси раҳбари Бакит Матмусаев суд томонидан оқланди. Шундан кейин у милиция тизимида ишлашда давом этди.
