Июль ойи бошида МХДҚ Миллий Фанлар академиясининг (МФА) собиқ ходими Жоомарт Қарабоевни оммавий тартибсизликларга «чақирув» ва ҳокимиятга бўйсунмасликда айблаб, ҳибсга олган. Ҳуқуқшуносларнинг айтишича, бунга унинг ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимлари ваколати остида суд-тиббий экспертиза ёзишдан бош тортгани ва бунга рози бўлган собиқ ҳамкасбларини танқид қилгани сабаб бўлган.
Контекст: Қирғизистонда суд экспертлари – тилшунослар, психиатрлар ҳатто сиёсатшунослар - мухолифат вакилларига, ҳукумат танқидчиларига ҳамда мустақил журналистларга қарши жиноий суд жараёнларида муҳим роль ўйнай бошлади. Айбланаётганларнинг айбини исботлаш учун терговчилар ҳар доим эксперт хулосаларига мурожаат қилишади - кўпинча хулосалар фақат айбловчи кайфиятига эга бўлади. «Клооп»нинг ҳуқуқий томонини тугатиш бўйича судда ҳам худди шундай текширувлар қўлланилган. Бу ерда сиз ушбу ҳужжатлардан бирининг таҳлилини ўқишингиз мумкин, бу ердан эса - судда давлат экспертларининг сўроқ қилиниши ҳақидаги ҳисоботни ўқий оласиз.
2 июлда МФАнинг Давлат ва ҳуқуқ институтининг собиқ ходими Жоомарт Қарабоев МХДҚга гувоҳ сифатида сўроққа чақирилган. Бироқ махсус хизмат вакиллари ўша куниёқ уни ҳибсга олиб, Бишкекнинг Биринчи Май туман суди эса уни 19 августга қадар қамоққа олган. У фейсбукдаги постлари учун оммавий тартибсизликларга чақириш ва ҳокимиятга бўйсунмаслик моддалари бўйича гумон қилинмоқда. Қарабоев ўз постларида МФА ва ҳукуматни танқид қилган эди.
«Диктовка» билан ёзилган экспертизалар
Жоомарт Карабаев Миллий фанлар академиясидан бир йил аввал бўшатилган. Унинг адвокатлари «Клооп»га бу Карабаевнинг муаллифлиги билан ёзилган суд экспертизанинг хулосаси МХДҚнинг ходимларига «ёқмай қолгандан» кейин бўлганини айтиб беришди.
Давлат қўмитасидан бу иш бўйича изоҳ олишнинг имкони бўлмади, шунингдек у «Клооп»нинг расмий сўровига жавоб бергани йўқ.
«Ундан жиноят иши бўйича [ижтимоий тармоқлардаги] постларда оммавий тартибсизликларга чақириқлар бўлган деб [хулоса] ёзиб бер деб илтимос қилишган. У [Карабаев] бундай нарса йўқ, бўлмаган [ёзиб берган]. Жоомарт уни қайта ёзиб беришдан бош тортган», — дейди Карабаевнинг адвокати Қантемир Турдалиев.
Юристнинг таъкидлашича, МФАунинг ҳимоясидаги ходимнинг ишдан бўшатилишининг расмий сабабини «давлат сирининг ошкор этилиши» деб атаган. Бунга жавобан Жоомарт Қарабоев судга ноқонуний ишдан бўшатиш ҳақидаги даъво билан мурожаат қилиб, академия экспертлари экспертизаларни «махсус хизматлар кўрсатмаси билан» ёзаётганини очиқ айта бошлаган. Миллий Фанлар академиясида буни инкор этиб, Қарабоевнинг танқиди асоссиз деб билдирган.
Экспертизани сохталаштириш ҳолатларидан бири ҳақида Қарабоев бевосита ёзувчи Олжобай Шокир иши бўйича суд мажлисида гапирган. Адвокат Акмат Алагушевнинг айтишича, ўша куни Қарабоев 2023 йилнинг августида унга ва унинг МФАдаги ҳамкасби Азамат Жанишбек ўғли иккиси ўтирган иш кабинетига МХДҚнинг икки ходими келиб, Жоомартдан чиқиб туришни сўрашганини айтиб берган. Қарабоев эса ярим соатдан кейин иш ўрнига қайтиб келганда, ҳамкасби Шакирнинг постида оммавий тартибсизликларга чақириқлар бўлган деб босиб чиқарилган экспертиза хулосасига қўл қўяётганини кўрган. Қўмита ходимлари ҳужжатни олиб, кетиб қолишган.
Мазкур экспертиза кўп ўтмай Олжобай Шокининг ишига илова қилиниб, 2024 йилнинг майида ёзувчи «оммавий тартибсизликларга чақириқлар» учун беш йилга озодликдан маҳрум қилинган.
Жанишбек ўғли ва унинг хулосалари
Қарабоев ишдан кетгач, фейсбук ижтимоий тармоғида ҳамкасби Азамат Жанишбек ўғлини МХДҚ учун «ноқонуний» экспертизаларни тайёрлагани учун ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимларидан пул олаётганликда айблаб, бир неча пост қолдирган.
Қарабоев шунингдек, аудиоёзувларни ҳам эълон қилган, унда унинг сўзларига кўра, МФА ходимлари ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимларининг улар учун «лойиқ» эксперт хулосаларини ёзиш талабини муҳокама қилишган. Ўша аудиоёзувлардан бирида, Қарабоев таъкидлаганидек, Миллий хавфсизлик агентлиги вице-президенти Чўлпонқул Арабоев эксперт Қарабоев Миллий хавфсизлик қўмитаси учун хулосаларни тайёрлаб беришдан бош торта олмайди деган. Шунингдек, у ҳамкасбларига қўмита вакиллари билан «жанжаллашмаслик»ни айтган.
Бундан ташқари, аудиоёзувда Қарабоев жиноят ишларидан бири бўйича экспертиза хулосасида ҳеч қандай «чақириқлар»ни топмагани, лекин уларни МХДҚнинг ходимлари шундан кейин ҳамкорликни давом эттиргани Жоомартнинг ҳамкасби Азамат Жанишбек ўғлини топгани айтилади.
Ҳозир бу видеолар Қарабоевнинг фейсбукдаги саҳифасидан ўчириб ташланган. (улар таҳририятнинг қўлида мавжуд).
Азамат Жанишбек ўғли — МФАнинг Давлат ва ҳуқуқ институтининг ҳозирги илмий ходими. У камида тўртта жиноий иш бўйича эксперт хулосаларини берган, улар бўйича эксперт хулосаларини тайёрлаб берган, улар бўйича ҳозир Қирғизистон фуқаролари ҳукуматни танқид қилганликлари учун жиноий жавобгарликка тортилган. Шакирнинг ишидан ташқари, бу фаоллар Зарина Тўроқулова, Адилет Балтабай ва Мирлан Ураимовларнинг ишлари.
- Зарина Тўроқулова «оммавий тартибсизликларга чақириш» учун беш йилга қамалган — 2024 йил июлида Олий суд бу қарорни ўз кучида қолдирган. Тўроқулованинг адвокатлари ҳукм ноқонуний, фаолнинг айби исботланмаган, деб ҳисоблайди. Тўроқулованинг ўзи бу ишни сиёсий буюртма деб атаган.
- Адилет Балтабай ҳам 2023 йил январида «оммавий тартибсизликларга чақириш» айби билан беш йилга қамалган эди. Аввалига суд унга пробатсион назорат муддати берди, бироқ Балтабай «Кампиробод иши» айбланувчиларини қўллаб-қувватлаш митингида қатнашгач, суд бу қарорни ўзгартирди.
- «Бутун Қирғизистон» мухолифат партияси фаоли ва аъзоси Мирлан Ураимов ҳокимиятни эгаллаб олишда айбланиб, 2023 йилнинг сентябрида бир йилга қамалган.
Жанишбек уулу бу ишлар бўйича ўзининг эксперт хулосаларида фаолларнинг баёнотларида оммавий тартибсизликлар ва ҳокимиятни эгаллаб олишга чақириқлар, шунингдек, ҳокимият вакилларига нисбатан шубҳалар борлигини ёзган. («Клооп»да суд қарорларининг нусхалари бор).
Шунингдек, Жанишбек ўғли «Кемпиробод иши» ҳамда Ирис Жекшеналиев ҳамда Next TV’нинг директори Таалайбек Дуйшомбиевнинг иши бўйича ўз хулосаларида турли «қонунга зид чақириқлар»ни аниқлаган.
«Жанишбек ўғли чиқарган дастлабки хулосаларда адабиёт ва методология ҳам йўқ эди. — МХДҚ фақатгина “чақириқлар бўлганми?” деган саволларни берган, у эса шунчаки “ҳа, чақириқлар бўлган" деб жавоб ёзган. Шундан кейингина у ишни бир оз ўхшатиш учун бир оз адабиёт қўша бошлаган. [...] Ушбу ишларнинг барчаси бўйича Азамат Жанишбек ўғли сиёсатшунос сифатида сиёсий хулосалар чиқаради - айни пайтда унинг бундай фаолият учун сертификати йўқ. Қонунга кўра, барча мутахассислар сертификатларга эга бўлиши керак. Биз шуни таъкидлаймизки, бундай хулосалар ҳар бир ишда айбдорлик исботи сифатида қабул қилиниши мумкин эмас, лекин судлар уларни эътиборсиз қолдирадилар», - дейди адвокат Акмат Алагушев.
Энди эса 27 ёшли Жоомарт Карабаев оммавий тартибсизликларга чақиришда айбланиб, саккиз йилгача қамоқ жазосига ҳукм қилиниши эҳтимол.
Унинг адвокати Ақинбек Ногоев Карабаевни айбининг ягона далили — унинг бир пайтлар бир хонада ўтириб ишлаган ҳамкасби Жанишбек ўғлининг Карабаевнинг фейбукдаги постлари бўйича экспертизаси бўлаётганини, Жоомарт айнан шу ҳамкасбини МХДҚнинг кўрсатмаси билан ёлғон экспертизаларни тайёрлайди деб айблаганини айтади.
Ўз якунида Жанишбек ўғли ҳамкасби Карабаевнинг «Халқ ҳокимиятни қўлига олиб, ҳокимиятдан қайтариб олишини унутмаслигимиз керак», «Халқ сел, сиз қандай курашишни билишингиз керак», деган постларига эътибор қаратди. халқ» ва «Халқ уйғона бошлади», ҳокимиятга фаол бўйсунмаслик, оммавий тартибсизликлар ва ҳатто ҳукуматни куч билан эгаллашга чақириқлар топилди.
Алагушев нега терговчилар ва судья Карабаев унинг Жанишбек ўғлининг собиқ ҳамкасби эканлигини билиб, ўша Жанишбек ўғлига унинг ишини қайта кўриб чиқишга рухсат берганига ҳайрон бўлди.
«Жоомарт [Карабаев] постларини экспертизадан ўтказаётган ходим махсус хизматлар буйруғи билан Жоомартнинг ўзи хулоса чиқаришини айтмоқда», - дея аччиқланади ҳуқуқ ҳимоячиси Гулшайир Абдирасулова. — Бундан ташқари Жоомарт ўзи [ишдан бўшатилгани сабаб] судлашаётган ташкилот [МФА] ўтказмоқда».
Карабаев ўзининг фейсбукдаги постида унга нисбатан қўзғатилган жиноят ишини очиқ таъқиб деб атади. У суд экспертизаларига ўз эътирозини билдирганида, Миллий Фанлар академияси Сиёсий тадқиқотлар бўлими бошлиғи Тўқон Мамитов ва академия вице-президенти Чўлпонқул Арабоев «қамоқ билан қўрқитганини» ёзган. Ҳозир Карабаевнинг бу пости ҳам саҳифасидан ўчирилган.
«Бир вақтнинг ўзида ҳам эксперт, ҳам терговчи, ҳам судья»
Қирғизистонда экспертлар ёлғон таҳдидлар учун жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин — Қирғизистон Республикаси Жиноят кодексининг 364-моддасига кўра, уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари, 200 минг сомгача жарима ёки 300 соатгача жамоат ишларига жалб қилиш кўзда тутилган.
Бироқ, ҳуқуқшунос Акмат Алагушевнинг сўзларига кўра, қирғизистонлик экспертлар таҳлил қилиш учун ягона ва тушунарли методологияга эга эмас, шунинг учун улар ўз ваколатлари доирасидан чиқиб кетишади.
«Иш жараёнида — терговчи, ундан кейин, хулоса бераётган судья. Жуда кўп нарсани бўйниларига олишади. Экспертлар шундай хулоса чиқариб, “у ерда жиноят таркиби борми-йўқми?”деган саволга жавоб бера олмайди. Бу нотўғри, бу профессионалликка ҳос эмас», — деб ҳисоблайди ҳуқуқшунос.
«Кампиробод иши»нинг фигурантларидан бири ва Конституциявий суднинг собиқ судьяси Клара Сооронкулова «сиёсатшунослик экспертизаси» деган тушунча дунё суд амалиётида ҳам йўқлигини айтади. Уни «таъқиб» учун Россияда қўллана бошлашган, энди у усулни шу мақсадда Қирғизистон ҳам «ўрганиб» олди, деб ҳисоблайди Сооронкулова.
«“Экспертиза ҳақида”ги қонунда қандай экспертиза бўлса ҳам, у илмий услублар билан асосланиши керак. [...] Масалан, лингвистик экспертиза бўйича методология бор. У сиёсатшунос экспертизаси ҳақида ҳеч нарса йўқ, — деб тушунтиради экс-судья. — Бизнинг экспертизани Жанишбек ўғли деган сиёсатсушонлик бўйича ҳеч қандай билимсиз эксрертиза ўтказмоқда. Экспертизада эксперт қандай услубларни қўлланди дегани шубҳасиз кўрсатилиши керак. У эса “сиёсатшуношлик бўйича адабиётлар” деб ёзиб — 1-2-босқичнинг талабалари қўлланган адабиётни кўрсатмоқда».
Азамат Жанишбек ўғли «Клооп»нинг саволларига берган жавобида МФАга экспертиза учун ҳужжатлар «тасодифан» тушавермайди — академиянинг президенти уларни маълум бир институтга йўналтириб жўнатади, у ердан унинг етакчисиужжатнинг экспертизасини ўзининг бир ходимига топширади деб ёзди. Шу сабабдан «илмий ходимлар у ёки бу ҳужжатларни ким олиб келганини билишмайди» — , дейди эксперт.
Жанишбек ўғлининг айтишича, у Карабаевнинг унга қўйилган айбларни қўяётганини «билмаган». «Агар кимдир қонун бузилмоқда деб ҳисобласа, тегишли органларга мурожаат қилиши керак», — деб ҳулоса қилди у сўзини. — Биз ахир ҳуқуқий давлатда яшаймиз-ку».
