Икки қўшни давлат ўртасидаги йирик чегара можароси Қирғизистон ва Тожикистоннинг ҳарбий салоҳияти масаласини яна бир бор эътиборга олди. ОАВлари аввалроқ икки давлат армияларини таққослаган, аммо улар таянган маълумотларнинг манбаси шубҳали. «Клооп» IISS ташкилоти тадқиқотлари ва очиқ манбалар асосида икки давлатнинг мудофаа қудратини солиштирди.
Спойлер: Қирғизистон кучли кўринади, лекин чегарадаги можарода ҳарбий қудратини қўллаш осон эмас.
Йўқолган танклар
Аксарият ОАВлари фойдаланишни яхши кўрадиган Global Firepower Index нинг сўнгги маълумотларига кўра, Қирғизистоннинг ҳарбий бюджети, қўшинлари ва ҳарбий тузилмалари, танклари (215 га қарши 47), зирҳли транспорт воситалари ва ҳарбий пиёда машиналари (АЖТ) (685 га қарши 100). ), ўзиюрар орқа техника (30 га қарши нол), пистирмали артиллерия (276 га қарши 10) сони бўйича эса Тожикистонни ортда қолдиради.
Тожикистон эса, агар индексга ишонадиган бўлсак, авиация ва бир нечта ўқ чиқарувчи реактив қурилмалар (ЗОРС) бўйича Қирғизистонни ортда қолдиради.
Бироқ 2021-йил октябрь ойида «Озодлик радиоси»нинг тожик хизмати — «Озоди» худди шу Global Firepower Index сайтига асосланиб, ўқ ўтказмайдиган танклар бўйича Тожикистон олдинда эканини ёзган эди. Маълумотларга кўра, мамлакатда ўқ ўтказмайдиган ускуналар сони 653 та, Қирғизистонда эса 150 та.
Қирғизистонда пистирмали замбарак кўпроқ бўлган - лекин бугунгидек кўп эмас (189 қарши 80).
Бир йилда юзлаб тожик танклари қаерга ғойиб бўлди? Бу саволга жавоб йўқ. Global Fire Power Index нинг аноним яратувчилари ўз маълумотларини қаердан олишларини ошкор қилмайди, шунинг учун маълумотларнинг аниқлигига ишониб бўлмайди. Бундан ташқари Тожикистоннинг қудрати дарҳол пасайиб, Қирғизистонники кучайиши мумкин эмас эди.
«Фагот», «Малютка» ва бошқалар
The Military Balance бюллетенлари қанчалик ишончлироқ ҳисобланади, уларнинг маълумотлари Халқаро Стратегик Тадқиқотлар Институти (IISS) томонидан ҳар йили янгиланади. Институт глобал хавфсизлик муаммолари, сиёсий хавфлар ва ҳарбий можароларни 60 йил давомида ўрганиб келади ва ўз таҳлилчиларининг исм-шарифларини омма олдида намойиш этиб келади.
«Клооп» уларнинг маълумотларига ва бошқа ОАВ лардаги очиқ манбалардан фойдаланилган маълумотларни ҳам қўшиб, Қирғизистон ва Тожикистоннинг имкониятларини солиштирган.
Қирғизистон: қуруқликдаги кучлар ва учувчисиз учоқлар
Шундай қилиб, The Military Balance 2022 томонидан ҳисобланган маълумотларга кўра, Қирғизистон армияси 10,9 минг кишидан иборат шахсий таркиб, жумладан, 2,4 минг авиация ходимларидан иборат. Шунингдек 9,5 минг ҳарбий қисмларда - ИИВ, Ички қўшинлар, МХДҚ ва ФВВда ишлайди.
Қирғизистон қуруқликдаги кучлари таркибига битта махсус кучлар бригадаси, учта механизациялашган ва иккита артиллерия бригадаси киради. Уларнинг жиҳозлари Т-72 русумидаги 150 та танк, 39 та БРДМ, 320 та АЖТ ва 55 та БТРдан, «Малютка», «Фагот» ва «Конкурс» танкга қарши ракета комплекслари, 73 ва 100 миллиметрлик танк замбаракларидан иборат.
Қирғизистон артиллериясида 228 та замбарак бор. Улардан 123 таси замбаракли пушка ва гаубицалар, 18 таси «Гвоздика» номли ўзиюрар артиллерия бирликлари, 12 таси «Нона» САУ, 15 таси «Град» РСЗО, 6 таси «Ураган» РСЗОси ва 54 таси йирик калибрли миномётлар.
Ҳаво ҳужумидан мудофаа бўлинмасига келсак, 10 С-125 «Нева» зенит-ракета мажмуаси (ЗРК), еттита С-75 «Двина» ЗРК, «Стрела» мобил зенит ракетаси, шу жумладан 24 та замбаракли пушка ва 24 та «Шилка» типидаги ўзи ҳаракатланувчи пушкалар.
Қирғизистон Ҳарбий ҳаво кучлари (ҲҲК) The Military Balance 2022 маълумотларига кўра, тўртта L-39 русумидаги Чехословакиянинг ҳарбий ўқув самолёти, тўртта Ан-2 транспорт самолёти, иккита Ан-26, Ми-24 ҳужум вертолёти ва 12 та Ми-8 транспорт вертолёти мавжуд.
Сўнгги йилларда ҳақиқатан ҳам Қирғизистоннинг ҳарбий техникаси тўлдирилди. МХДҚ раиси Камчибек Ташиевнинг жорий йилнинг март ойида маълум қилишича, Чегара хизмати билан ФВВ жорий йилда 150 та автомобил олган. Ҳукумат улар давлат бюджети ҳисобидан олинганини таъкидлаб - ўқ ўтказмайдиган транспорт воситалари, «Тигр» ўқ ўтказмайдиган автомашиналар, КамАЗлар, ўт ўчириш машиналари ва бошқа техникалар. Шунингдек, Россиянинг «Орлан» учувчисиз учоқлари ва Туркиянинг «Байроқдор» зарба берувчи разведка учувчисиз учоқлари харид қилинди.
Бу дронларни Global Fire Power Index ҳам, The Military Balance 2022 ҳам негадир ҳисобга олмади.
Тожикистон: авиацияда устуворлик
Тожикистон қуролланишни тўхтатгани йўқ, «Озоди» радиоси ва «Независимая газета»нинг ёзишича, Тожикистон давлати Россия ҳарбий техникасининг Марказий Осиёдаги бенефициари бўлиб қолди. 2014 йилдан 2019 йилгача Россия Тожикистон Қуролли кучларини мустаҳкамлаш учун 122 миллион доллар ажратгани маълум қилинган. Расмий маълумотларга кўра, ушбу маблағга турли хил вертолётлар, зирҳли техникалар, артиллерия, ўқотар қуроллар ва ўқ-дорилар харид қилинган. Бундан ташқари, Тожикистондаги Америка элчихонасининг «Озоди» нашри берган маълумотига кўра, АҚШ 1992-йилда бу давлатга 330 миллион доллар ёрдам кўрсатган. Жумладан, республика қуролли кучларига 258та автомашина берилган.
Худди шу The Military Balance 2022 бюллетенининг маълумотига кўра, Тожикистоннинг ҳарбий бюджети 2021 йилда 131 миллион долларга баҳоланган. Мамлакат қуролли кучларида 8,8 минг киши меҳнат қилади, улардан 7,3 минг нафари армияда, 1,5 минг нафари авиацияда. Яна 7,5 минг киши ички ҳарбий тузилма, миллий гвардия, ФВВ ва чегара хизматларида меҳнат қилмоқда.
Тожикистон қуруқликдаги кучлари таркибига учта механизациялашган бригада, битта артиллерия бригадаси, ҳаво мудофааси бригадаси ва зенит-ракета дивизияси киради.
Улар 33 та Т-72 танки, еттита Т-62 танки, 31 та БРДМ, 36 та БТР билан қуролланган, уларнинг ичида 23 та Россияда ишлаб чиқарилган БТР, 13 та VP -11 ўқ ўтмайдиган техника ва 24 та «Тигр» ўқ ўтмайдиган автомашиналари.
Артиллерия 41 та ствол билан жиҳозланган, улардан учтаси «Гвоздика» САУ, 13 та Д-30 тортиш гаубицалари, 15 та «Град» РСЗОси, ўнта 82 миллиметрлик миномётлар, ўнта 120 миллиметрлик миномётлар.
Тожикистон ҳаво мудофааси тизими учта «Печора» ЗРК С-125, бешта «Нева М1» С-125М1 ва «Стрела» мобил ЗРК, 23 миллиметрлик Совет тортиш қуроллари ЗУ-23М1 зенит пушкалар ва саккизта ЗД-БТР - ўзиюрар зенит жиҳозлар БТР-Д десентир ўқ ўтказмайдиган транспорт билан қуролланган.
Тожикистон Ҳарбий ҳаво кучлари, The Military Balance 2022 га кўра, битта Ту-134А самолёти, тўртта L-39 Чехословакия ҳарбий ўқув самолёти, бир нечта Як-52 спорт ўқув самолёти, тўртта Ми-24 штрумга қарши вертолёти, Ми- 8 ва Ми-17 русумидаги 11та транспорт вертолётларидан иборат.
Бундан ташқари, Тожикистон АҚШдан ўнлаб Афғонистоннинг вертолётлари ва самолётларини олиши мумкин, деб ёзади Politico нашри. Гап 2021-йил август ойида толиблар қўлига ўтиб кетишининг олдини олиш мақсадида Ўзбекистон ва Тожикистонга олиб ўтилган АҚШ назоратидаги Афғонистон ҳарбий-ҳаво кучларига тегишли учувчи аппаратлар ҳақида кетмоқда. Уларнинг бир қисми Тожикистондаги Бохтар аэродромида турибди.
«Техниканинг 30% доимо таъмирда»
Умуман олганда, The Military Balance 2022 натижалари Global Firepower Index натижаларига тўғри келади: Қирғизистон қуруқликдаги қуролли тузилмаси кучлироқ, Тожикистон эса ҳаво кучлари соҳасида кўпроқ афзалликларга эга. Бироқ Қирғизистон Хавфсизлик қўмитасининг собиқ раҳбари Феликс Кулов халқаро ҳимоя индексларига ишонмайди. Бу уларнинг яратувчилари ҳамма нарсани билмаслиги учунгина эмас.
«Бу маълумотлар ҳақиқатни тўлиқ акс эттирмайди, чунки Тожикистон бу борада ёпиқ давлат. У бир қанча сабабларга кўра тўлиқ маълумот бермайди — деди у “Клооп” журналистига. — Биз анча очиқмиз, лекин техниканинг айрим қисмлари анчадан бери таъмирланмаганини ҳисобга олиш керак, қанчаси қаторда тургани ҳам шубҳали масала. Амалиёт шуни кўрсатадики, ҳар доим техниканинг 30% доимо таъмирда. Кичик нарсалар, лекин бизда ҳатто мунтазам таъмирлаш базаси ҳам йўқ».
Бироқ Кулов Тожикистон билан можаро бўлган ҳудудларда Қирғизистон томонининг мунтазам ҳарбий техникаси йўқлигини таъмирлаш билан изоҳламади. Қирғизистон расмийлари собиқ вазирнинг сўзларига кўра, техникани аксар қисми Боткен вилоятида йиғишдан оқилона тийилишган.
«Агар ўтгандаги [ўтган йилги] можародан сўнг у ерда ҳарбий техникамизни жойлаштира бошласак, бу ҳаракат ўша томонни шундай ҳис қилган бўларди: Қирғизистон томони кучайиб бормоқда, келинглар биз ҳам деб. Бизникилар сир беришни хоҳламадилар. Шунинг учун мен бошқа вариантларни таклиф қилдим. Хусусан, у ерда ФВВнинг ўқув марказини ўша ерда ташкил этишни. Бу очиқ ҳарбий саҳна бўлмас эди», — деб эслайди собиқ вазир.
«Энди [16-18 сентябрдаги сўнгги воқеалардан кейин] иккиланишнинг ҳожати йўқ. Шунинг учун биз у ерга [чегара низоси содир бўлган ҳудудга] ҳарбий қисмларни [бошқа ҳудудлардан], Қўйтош, Балиқчидан кўчиришимиз мумкин. Бу ерда ҳеч қандай хавф йўқ, улар бу ерда фақат парадларда қатнашиш учун туради, бу ерда ушлаб туришнинг нима кераги бор? Уларни ўша ҳудудга қайта жойлаштиришимиз мумкин, бу одамларни тинчлантиради », — деб ҳисоблайди у.
Шу билан бирга, Кулов хавфли ҳудудларга қуролларни жойлаштириш техник жиҳатдан қийин эканлигини тан олди.
«У ерда айримлар чегарадан кесиб ўтади, тушунмайсиз, бир уй Қирғизистон фуқароларининг уйи, кейингиси эса Тожикистон фуқароларининг уйи. У ерга танк қўйсангиз, эртаси куниёқ ёқиб юборишади», — деди у. — «У ерда ҳамма нарса аралаш, техникани жойлаштириш ҳарбий нуқтаи назардан хавфли. Чунки уни олиб ўтиш керак, бунинг учун Тожикистон ҳудудидан ўтишингизга тўғри келади. Бу ерда қайси техникани ерга қўйишни маълум бир ҳолатда кўриб чиқиш керак. Бу ҳарбий мутахассисларнинг иши, улар барча масалаларни олдиндан ўйлаб кўришлари керак: орқа таъминот, қайтиш йўли, душманнинг артиллерия заифлиги. Бу кўрингандек осон эмас», — деди Кулов.
Аммо ҳарбий қисмлар бошқа ҳудудлардан Боткен вилоятига ўтказилмаслиги ҳам мумкин. 25 сентябрь куни Қирғизистон билан Тожикистон делегациялари чегарадаги вазиятни тартибга солиш бўйича музокаралар чоғида «қўшинлар ва оғир техникаларни ўзларининг доимий жойи бўлмаган ҳудудлардан олиб чиқиш бўйича икки томонлама гуруҳ ишини давом эттириш»га келишиб олдилар. AKIpress ахборот агентлиги ва Тожикистоннинг Avesta нашрлари томонидан чоп этилган №42 протоколга Қирғизистон томонидан МХДҚ раиси Камчибек Ташиев имзолаган.
Муаллиф: Виктор Мухин
