Ҳукуматга яқин “Ата-Журт Қирғизистон” фракцияси аъзоси Надира Нарматова депутатларни “хорижий агентлар” тўғрисидаги қонунни қабул қилишга чақирди.
“Хориждан молиялаштирилаётган оммавий ахборот воситалари ва ноҳукумат ташкилотлар нима билан шуғулланаётганини ҳеч ким билмайди. Шунинг учун давлат назорати бўлиши керак. Мамлакатда темир тузум бўлмаса, биз гуллаб-яшнай олмаймиз. Ҳар куни бўлар-бўлмас муаммо билан митинг ташкил қилинса, бу қанақаси энди. Барча қўшни давлатларда, керак бўлса Россия ҳам хорижий агентлар тўғрисида қонун қабул қилди. Шунинг учун мен сизни бефарқ бўлмасликка чақираман”, -деди у Жогорку Кенешнинг 10 февралдаги йиғилишида.
Нарматова бу ҳақда собиқ парламент аъзоси ва собиқ омбудсман Турсунбай Бакир уулу (у ҳам 2021 йилги парламент сайловларида Қирғизистоннинг “Ата-Журт” партияси рўйхатида бўлган, лекин депутатликка номзодини қўймаган) ортидан айтган. Бакир уулу аввалига “хорижий агентлар” ҳақидаги қонун лойиҳасини қўллаб-қувватловчи матбуот анжуманини молиялаштирди, эртаси куни эса “Клооп” ва Kaktus Media сайтлари олдидаги митингда қатнашиб, Қирғизистоннинг бир нечта оммавий ахборот воситаларига “чет эл агенти” мақоми берилишини талаб қилди.
Нарматова, Бакир уулу ва Мадалиевлар 2014-йилда бешинчи чақириқ депутатлари бўлганларида ушбу қонун ташаббускори бўлган. Жогорку Кенеш уни икки ўқишда қабул қилган, бироқ кейинроқ охирги ўқишда қабул қилишдан бош тортган.
Депутатлик тажрибасига эга бўлган Нодира Нарматова янги парламент йиғилишидан сўнг бир қанча шов-шувли баёнотлар билан чиқди. Нарматованинг кимлиги ва у Жогорку Кенеш минбаридан қандай ташаббуслар билан чиққанини айтиб берамиз.
Ночор журналистлар ва калошларга нафрат
Надира Нарматова Қирғизистон Давлат Қизлар Педагогика институти (ҳозирги И. Арабаев номидаги университет) ва Қирғизистон Миллий университети (ҳозирги ҚМУ)да таҳсил олган.
Қисқа муддат ўрта мактабда ўқитувчи бўлиб, сўнгра қарийб ўн йил давомида туман комсомол ва Компартия қўмиталари – Олой, Новқат туманларида ишлади. Совет Иттифоқи парчаланганидан кейин у ўрта мактабда раҳбарлик қилган, давлат бошқарувида ишлаган, кейин саккиз йил хусусий тикувчилик корхонасини бошқарган.
Ҳозирда Жогорку Кенеш депутати бўлган Нарматова парламентнинг собиқ депутати. У “Ата-Журт Қирғизистон” фракцияси аъзоси.
Янги чақирилиш бошлангач, Нарматова депутатлардан ёрдамчи, маслаҳатчи, хизмат машинаси ва ёқилғи билан таъминлашни талаб қилди.
“Ҳозирги шароитда депутатлар учун шароит етарли эмас, машинаси йўқ, уйи йўқ, маошга кун кечираётганлар бор. Кейин минглаб шикоятлар келиб туради, депутатлар биргина ёрдамчи билан қандай ишлай олади? Улгура олмайди”, — деган эди Нарматова.
Янги йилнинг боши эса Нарматова учун резонансли хабарлар билан бой бўлди. Январь ойи ўрталарида у парламентда “биронта ҳам Россия фуқаролари йўқлиги учун” депутатларни қирғиз тилида гапиришга ундаган.
“Биз Қирғиз давлатимиз. Давлат тили — қирғиз тили. Шундай экан, Жогорку Кенешда тилимизни ҳурмат қилайлик. Орамизда Россия фуқаролари йўқ, 90 нафар депутат орасида [...] Шундай экан, аввало ўзимизни ҳурмат қилайлик, кейин бошқалардан талаб қилайлик”, — деди депутат.
Нарматовани парламентдаги кийиниш қоидалари ҳам ташвишга солган. Январь ойи охирида бўлиб ўтган фракция йиғилишида у парламент аъзолари билан бирга келган меҳмонларнинг ташқи кўринишдан нолиган эди.
“Бу ерда калиш кийган одамлар бор. Ходимлар галстуксиз юришади, баъзилари футболкалар билан. Уят. Ҳамма классик услубда юриши керак”, - дейди Надира Нарматова. Бироқ Жогорку Кенешда классик кийим кийишни талаб қилувчи дресс-код анчадан бери амалда.
Нарматова, шунингдек, парламентни ижтимоий нафақалар тўлашдаги коррупцияни текширишга чақирди ва МХДҚ раиси Қамчибек Ташиевнинг укаси- Шайирбек Ташиевнинг мандатини топширишга қарши чиқди.
“Ҳар қандай ҳолатда ҳам ота бола учун, бола ота учун, ака ука учун жавобгар эмас. У халқ томонидан сайланган, бошқа сайлов округидан келган. У охиригача ишлаши керак”, -деди у махсус хизматлар раисининг укасини мадатини назарда тутиб.
Лекин Нарматованинг энг севимли мавзуи – оммавий ахборот воситалари ва умуман сўз эркинлигидаги чекловлар. Январь ойида у парламентда ишлаётган журналистларни танқид қилиб, уларга парламент мажлисларини ёритишни тақиқлашни таклиф қилган эди.
“Майда мухбирлар келиб, маълумотни бузиб кўрсатишади”, -дея парламентдан фақат “Пирамида” канали жонли эфирни кўрсатиши кераклигини (аслида бу Жогорку Кенешнинг расмий жонли кўрсатуви) таъкидлаган.
Бироқ фракция раҳбари Бакит Тўробоев Нарматовани парламент ишини ёритиш оммавий ахборот воситаларининг иши эканлигидан огоҳлантирган.
Нарматова, шунингдек, журналистлар учун парламент аккредитациясини чеклашни таклиф қилди. Депутат парламентда ишлаш учун рухсатнома беришда журналистнинг жамиятга бўлган қизиқишини, касбий фаолиятини ҳисобга олиш керак, деб ҳисоблайди.
Январ ойида қирғиз-тожик чегарасида рўй берган тўқнашувлардан сўнг Нарматова ижтимоий тармоқларда хабарлар қўйишни чеклашга чақирди.
“Ўзини ватанпарвар деб биладиган одамларга жонли эфир ва баёнотлар таъқиқланиши керак”, -деди у парламент йиғилишларининг бирида.
Митингчилар ёмон, Жээнбеков яхши
2010—2015-йилларда Надира Нарматова Жогорку Кенешнинг бешинчи чақириғида Қамчибек Ташиев ва Садир Жапаров ҳамраиси бўлган “Ата-Журт” партияси аъзоси бўлган.
У “хорижий агентлар” тўғрисидаги қонун лойиҳасини ташаббус қилишдан ташқари, масалан, журналистлар бадавлат депутатларнинг декларациялари ҳақидаги маълумотларни чоп этаётганидан норози бўлган.
“Журналистлар бу маълумотни нимага асосланиб жамоатчиликка эълон қилмоқда? Мен бу масалани кўриб чиқдим ва амалдаги қоидаларга кўра, сиёсий амалдорлар ва уларнинг яқинларининг декларацияси ошкор этилмаслигини аниқладим. Бундай маълумотлар махфий ҳисобланади ва уларни тарқатмаслик керак”, -деган Нарматова 2013 йил ноябрдаги парламент йиғилишида.
Нарматова 2015 йилдан 2021 йилгача ҳокимият тепасида бўлмаган. Маълумки, у Ўшдаги “Мээримбек” хайрия жамғармаси директори бўлган. Адлия вазирлиги веб-сайти ва яна бир очиқ манбадан ташқари бу ташкилот ҳақида ҳеч қандай маълумот топилмади.
* Нарматованинг ўғли Мээримбек Нурдинов 2013-йилда автоҳалокатда вафот этган.
Бундан ташқари, Нарматованинг шу номдаги бизнеси бўлган: Адлия вазирлиги ҳужжатларидаги ёқилғи-мойлаш, мой сотиш билан шуғулланувчи “Мээримбек” МЧЖ ва “Мээримбек” ломбарди. Худди шу номдаги учта ташкилот 2021-йил охирида (Нарматова депутатлик мандатини қўлга киритганидан бир неча кун ўтиб) Гулшайир Ақинбек қизи номига қайта рўйхатдан ўтказилди. Очиқ манбаларда бу аёл ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ.
Бундан ташқари, Адлия вазирлиги ҳужжатларига кўра, Нарматова ҳамон Элдос микрокредит агентлигига эгалик қилади. Унинг идораси ҳам юқорида номи тилга олинган учта ташкилот жойлашган манзилда.
Нарматова икки маротаба депутатлик даврида матбуотда вақти-вақти билан кескин баёнотлар билан чиққан.
2019-йилда у божхона бошлиғининг собиқ ўринбосари Раимбек Матраимовни (кейинчалик у коррупцияда айбига иқрор бўлган, ҳатто қамоқдан қочиб, давлатга 2 миллиард сом тўлаган) коррупция учун ҳибсга олинишини талаб қилган «Re:Акция» митинги намойишчиларини танқид қилган эди.
Нарматова ўзининг Фейcбукдаги саҳифасида “намойишга Ғарб пулига сотилган чиқди”,- деб ёзган. У ўз постида Озодлик радиосининг қирғиз хизматига ишора қилиб, унинг журналистларини “қирғизларга яхшилик қилмайдиган ва ўз ватанини сотишга тайёр одамлар” деб атаган. Бу пост дарҳол Садир Жапаровнинг Фейcебукдаги гуруҳларида пайдо бўлган.
Нарматова 2021-йил февралида бўлиб ўтган коррупцияга қарши юришдан сўнг ЖТРК орқали жонли эфирда президентликка келган Садир Жапаровни йил охиридаги парламент сайловларигача барча митингларга мораторий жорий этишга чақирган.
Фейсбукдаги Садир Жапаров гуруҳи Нарматованинг мустақил тадқиқотчи журналистларни “мамлакатни сотишда” айблаган баёноти билан бўлишилган.
2017 йилда Нарматова Сооронбай Жээнбековнинг сайловолди кампаниясини, кейин эса президентликка номзодини қўллаб-қувватлаган.
“Биз, турли сиёсий кучлар вакиллари, бирдамликда Сооронбай Жеенбеков номзодини қўллаб-қувватлаш учун бирлашдик. Умид қиламизки, Сооронбай Шарипович давлат яхлитлигини сақлайдиган, халқни тараққиёт сари етаклайдиган, дунёнинг етакчи давлатлари қаторига қўядиган давлат раҳбари бўлади”, — деган у Жээнбековнинг Новқат тумани аҳолиси билан бўлган учрашувда. У новқатликларни мамлакат келажаги учун “энг муносиб номзодлар” олдида бирлашишга чақирган.
«Хорижий агент» тўғрисидаги қонун ҳақида
2014-йили депутатлар Турсунбай Бакир ўғли, Надира Нарматова ва Нуркамил Мадалиев россиянинг «хорижий агент» қонунининг кўчирмаси бўлган қонун лойиҳасини илгари суришган. Ҳужжатга кўра, «сиёсий фаолият билан шуғулланган» нотижорий ташкилотлар «чет эллик агент» мақомини олади. Аммо 2016-йили олтинчи чақирилишнинг депутатлари ҳужжатни қабул қилишмаган.
Россияда бир қанча йилдан бери «чет эллик агентлар ҳақидаги қонун» ишлайди. Дастлаб «чет эллик агент» деб юридик томонлар, масалан ОАВларгина аталса, 2020-1илнинг охиридан бошлаб, фуқаролигига қарамай оддий фуқаролар ҳам «чет эллик агент» қатори танила бошлади.
Deutsche Welle таъкидлаганидек, бу қонун билан ҳар бир фуқаро қандайдир бир йўлар орқали (оддий суҳбатдан бошқа) маълумот тарқатса, хорижий ёки Россия компанияси билан молиявий алоқаси бўлиб ундан қандайдир бир моддий манфаатларни олса у «хорижий ОАВ агенти» деб топилиши мумкин.
«Қонунда ҳеч қандай фарқлиликлар ёзилмаган, ижтимоий тармоқлардаги пост ёки ёзилган комментарий билан хориждан молияланиши ҳақида ҳеч қандай алоқа бўлиши ҳам шарт эмас. Фуқаро тарқатаётган маълумот эса турли тармоққа тегишли бўлиши мумкин — бунинг бари бир қонуннинг таъсирига учрайди», — деб ёзган Deutsche Welle.
Мазкур қонун бир неча бор танқид қилиниб, ҳуқуқ ҳимоячилари нодавлат ташкилотлар билан журналистларни таъқиб қилишнинг, овозини ўчиришнинг янги қуроли деб аташган.
«Чет эл агенти» деб тан олинган шахс бир қатор тўсиқларга дуч келади ва ўзининг ҳар қандай оммавий хабарига «Ушбу хабар (материал) яратилган ...» белгиси билан бирга боришга мажбур бўлади. Шунингдек, бир марта «хорижий агентлар» рўйхатига киритилган россияликлар, агар улар ўз фаолияти тўғрисида қонун талабларига қатъий риоя қилган ҳолда ҳисобот бермасалар, беш йилгача қамоқ жазоси билан таҳдид қилишади.
