Қозоғистоннинг ТИВи Ўзбекистон билан сиёсий, иқтисодий ҳамда ҳарбий иттифоқ тузиш ҳақидаги келишувнинг лойиҳасини эълон қилди. Ҳужжатда Москванинг Марказий Осиёдаги салмоғини камайгани таъкидланиб, Остона билан Тошкентнинг минтақадаги лидерлигининг янги формати эълон қилинган. Аммо Россия ўз позициясини кучсизлантиришни истамайди. Мамлакатнинг Ғарб томонидан изоляция қилингани Россиянинг минтақадаги фаоллигини яна ҳам кучайтириши мумкин дейди экспертлар.
Келишувнинг лойиҳаси 28-ноябрда, қозоқ президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Москвага иш сафари билан борган куни эълон қилинган. «У иқтисодий иш сафари деб белгиланган, — дейди Марказий Осиё бўйича эксперт Аркадий Дубнов. — Томонлар сиёсий кун тартибидан узоқ бўлишни — балки, евросиё минтақасини шунчаки ларзага келтиравермайли дейишган шекилли».
Аммо Ўзбекистон билан келишувда сиёсий хабар кўп бўлди.
ЕОИИ ҳақида бирорта ҳам гап йўқ, Украина ҳақида шаъма
Ҳужжатда Москванинг постсовет ҳудудидаги асосий интеграция ташкилотлари ҳақида сўз юритилмаган. Қозоғистон ва Ўзбекистон ўзаро ҳамкорлик қилишни режалаштираётган халқаро ташкилотлар (20-модда) орасида БМТ, ЕХҲТ, ШҲТ ва ислом платформалари бор, аммо КХШТ билан ЕОИИ йўқ. МДҲ ва «бошқа халқаро ва минтақавий ташкилотлар билан форумлар» очиқ қайсилари экани аниқланмаган ҳолда охиридагина эслатилган.
Токаев ва Мирзиёев Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг маслаҳат учрашувларини «минтақавий характердаги муаммоларни ҳал қилиш»нинг асосий механизми деб ҳисоблайди. Икки давлат манфаатлари муштараклиги билан боғлиқ энг муҳим масалалар янги икки томонлама Олий давлатлараро кенгаш муҳокамасига киритилади. Унга Қозоғистон ва Ўзбекистон президентлари бошчилик қилади.
Икки давлат ўртасидаги келишувнинг лойиҳасида Украинадаги уруш акс-садоси, Россияга ҳарбий ёрдам кўрсатгани учун Ғарбнинг Белоруссияга киритган санкциялари, ўтган йилги Москванинг Шимолий Қозоғистоннинг «русларники» ҳақидаги баёнотлари ҳамон эшитилиб тургани яққол сезилади.
Масалан, келишувнинг 3-моддасида Қозоғистон билан Ўзбекистон бир-бирига қарши қандайдир бир ҳаракатларга, иттифоқларга ҳамда блокларга иштирок этишдан ўзини тияди деб айтилади. Улар ўзларининг коммуникацилари билан бошқа инфраструктураларини учинчи давлатларга «иккинчи томонга қарши қуролли ҳаракатларни ёки бошқа душманлик фаолиятини тайёрлаш ёки уни амалга ошириш мақсадида» фойдаланишга йўл бермаслик вазифасини олишади. Гап ҳарбий-техник хамкорлик ҳақида ҳам бўлмоқда.
Аркадий Дубнов ҳужжатнинг пайдо бўлган пайтини геосиёсий ўзгаришлар, КХШТ ролининг заифлашуви ва Россия ОАВларида Шимолий Қозоғистон мавзусидаги чайқовчиликлар шароитида Остонанинг иттифоқчилари борлигининг намойиши сифатида изоҳлайди. «Бу минтақадаги фаоллиги Москвани хавотирга солиши мумкин бўлган НАТО ёки Хитой эмас, балки минтақавий шериклар», - дейди сиёсатшунос. «Бироқ, ҳудудий яхлитликка ҳужум бўладиган бўлса, Қозоғистоннинг тарафида бўладиганлар».
Учлик иттифоқими? Газ бўйичагина
Битимнинг асосий қисми Марказий Осиё логистикасини реконструкция қилиш учун шароит яратишга қаратилган. Ҳужжатнинг беш моддаси транзит, экспорт, қувурлар ва транспорт коридорларини биргаликда ривожлантириш. Лойиҳаларнинг номлари ошкор этилмаган бўлсада, март ойида Қозоғистоннинг Россия орқали экспорти уруш ва санкциялар туфайли деярли тўхтаб қолганида, Остона юкларни буриш зарурати ҳақида гапира бошлади.
Муқобил йўлларни ривожлантиришга 20 йил давомида Марказий Осиё давлатларига АҚШ, Европа Иттифоқи ва Хитой ёрдам бериб келмоқда. 25 ноябрь куни АҚШнинг Қозоғистондаги элчиси Даниел Розенблюм 2023 йилдан бошлаб Америка Қозоғистон нефтини Озарбайжон, Грузия ва Туркия орқали Ғарбга экспорт қилишга ёрдам беришини айтди. Ўша куни Токаев Путин билан музокара ўтказди, бу икки давлат вакиллари Актауда логистика масалаларини муҳокама қилдилар, дея эслади Дубнов.
Қозоғистон ва Ўзбекистоннинг яқинлашиши Москванинг эътиборидан четда қолмади: Путин ўша куни Токаевга Россияни ўз ичига олган уч томонлама иттифоқ тузишни таклиф қилди. Бироқ Россиянинг қўшилиши билан янги иттифоқ Ўзбекистон аъзо бўлмаган ЕОИИ ва КХШТнинг клонига айланар эди.
Путиннинг таклифи, халқаро дунё учун бўлиши керак бўлган Карнеги жамғармасининг тадқиқотчиси Темур Умаров фикрича, Марказий Осиё ҳамкорлик ташкилоти тақдирини эслатади. 2002 йилда ушбу ташкилот Қозоғистон, Ўзбекистон, Қирғизистон ва Тожикистонни бирлаштирган. 2004 йилда эса Россия ташкилотга таклиф қилинди, бир йил ўтиб эса Евроосиё иқтисодий иттифоқига қўшилди, Марказий Осиё ҳамкорлик ташкилоти тарқатиб юборилган.
Балки шу сабабдан, Токаев Путиннинг ғоясини дипломатик шаклда қўллаб, ғояни газга боғлади шекилли. «Тўғри, қўшимча келишувни, ҳатто сўзлашувларни талаб қилган масалалар бор. Айниқса, газ тармоғи ҳақида гап бўлмоқда», — деб билдирди у.
Дубновнинг тахминига кўра, Токаевнинг газ масалалари билан боғлиқ хавотири Қозоғистондаги Карачаганак конидан Оренбургда қайта ишланадиган газ конденсатини кейинчалик экспорт қилиш учун ташиш билан боғлиқ бўлиши мумкин. Ҳозирда Россия ушбу схема билан ишлашни тўхтатган бўлиши мумкин.
Москва ҳеч қаерга кетмайди
Россия Фанлар академияси (РАС) Иқтисодиёт институти илмий ходими Александр Караваевнинг фикрича, янги иттифоқ Москва позициясини бузмайди ва унинг Марказий Осиёда мавжудлигини шубҳа остига қўймайди. «Минтақа мамлакатлари ташқи дунё билан алоқаларни ривожлантириш учун кўпроқ имкониятларга эга бўлади, бироқ бу Россия учун ҳам фойдалидир, бу эса ускуналар етказиб бериш ва савдо-сотиқ учун «шлюзлар»га муҳтож», - дейди у.
«Ўтган йилнинг декабрида Қозоғистон билан Ўзбекистон бир-бирини қўллаш бўйича келишувга қўл қўйиб, у иттифоқ деб талқин қилинган, — дейди Россиянинг Фанлар Академиясининг халқаро алоқалар ва дунё иқтисод тадиқиқоти институтининг постсовет тадқиқотлар марказининг миллий илмий ходими Станислав Притчин. — Бироқ, шунга қарамай, январь ойидаги Қозоғистонда юз берган воқеаларда Ўзбекистон шунчаки четда турган. Янги ҳужжат аксарият ҳолларда декларатив характерда бўлиб қолиши мумкин. Бундай иттифоқ учун фундаментал иқтисодий асосни кўрмаяпман. Сиёсий томондан олиб қараганда ҳам мамлакатлар бир оз фарқланиб туради. Бу структура қандай ишлаши ҳозирча тушунарсиз».
«Ўзбек-қозоқ яқинлашувининг доирасида Марказий Осиёда Россиядан ажралиб турувчи интеграция пайдо бўлиши мумкин, — деб ҳисоблайди Темур Умаров. — Минтақа президентларининг маслаҳат учрашувлар Москвани у қадар ҳам ўйлантиргани йўқ, чунки улар реал ўзгаришларга олиб келмайди. Энди эса Қозоғистон билан Ўзбекистон ўртасида анча сезиларли илгарилаш бўлиш арафасида. Шу сабабдан ҳозир Россия диққат билан кузатиб турибди. Ҳатто Европадан чиқиб кетишга мажбур бўлган элчиларини аралаштириб, бу региондаги процессларга фаол қатнашишга тайёр».
