Қирғизистонда қизлар кўчада, мактабда ёки иш жойида жинсий зўравонликка учрайди. Статистик маълумотларга кўра, қирғизистонлик қизларнинг 83 фоизи ҳаётида камида бир марта руҳий, жисмоний ёки жинсий зўравонликка дучор бўлган. Аксарият ҳолларда жабрланувчилар милицияга мурожаат қилмайди, чунки жамиятнинг гап сўзига қолишдан қўрқишади.
«Клооп» таҳририятига ҳайдовчилик курсида ўқиб юрган вақтида инструктор томонидан зўравонлик кўрган ўқувчи боғланди – унинг сўзларига кўра, инструктор унинг қўллари ва оёқларидан ушлаб, ноўрин ҳазиллар билан тегажоғлиқ қилган.
Таҳририятимиз ўқувчилардан шунга ўхшаш воқеалар ҳақида бир нечта ҳикояларни тўплади.
Харассмент ёки таъқиб қилиш - бу шахснинг шахсий ҳаётини бузадиган, ноқулайлик туғдирадиган ёки ҳатто зарар келтирадиган хатти-ҳаракатлардир. Бундай одатларга танага совуқ қўллар билан тегиш, ўпиш, қучоқлаш, чимчилаш ва ёқимсиз хатти-ҳаракатлар, бундан ташқари оғзаки ҳақорат ёки таҳдид, ёқимсиз сўзлар ёки қўпол ҳазиллар киради.
Қаҳрамонларнинг исмлари ўзгартирилди
Бир ичимлик идиши ва машина
Салтанат Бишкекдаги ҳайдовчилик курсларидан бирига бориб юрган. Бир сафар унинг инструктори оиласи билан Иссиқкўлга таътилга кетиб, ўрнига бир ҳамкасбини жўнатган.
Амалий машғулотлардан бирида инструктор қиздан пиво ичиб, машинада чекиш учун рухсат сўраган – сабабини чарчагани билан тушунтирган. Йўлда у Салтанатга педални тўғри босишни ўргатаётгандек бўлиб, «сездирмай» оёқларига қўлини текизган.
Кейинроқ у қизни машина ҳам, одамлар ҳам йўқ, нотаниш йўлдан юргизган. Қиз шаҳарга қайтмоқчи бўлганида инструктор жаҳли чиқиб, шу йўлларда машина ҳайдашни ўрганишинг керак, деб қўпол муомала қила бошлаган.
«Шундан кейин у яна бир марта сонимни ушлади, лекин бу сафар у буни атайлаб қилгани кўриниб қолди. Қўлингни ол дедим, у менга бақириб, мен машинани ҳайдай олмаётганимни айтиб, рулга ўзи ўтирди – деди Салтанат. - Ўқитувчи ҳайдовчилик мактабигача [юқори] тезликда ҳайдаб келди.
Йўл-йўлакай орқасидан қизлар юугуриб юришини, кимни хоҳласа яқин муносабатда бўлиши мумкинлигини айтию келди, лекин мен индамай келавердим».
Бу воқеадан кейин қаҳрамонимиз ўша автомактабга қайтиб бормади.
Шу каби воқеага Айгерим ҳам дуч келган. У инструкторнинг «енгил-елпи ҳазиллар» қилаётганини пайқаб қолди — масалан, ёшлигида қандай келишган йигит бўлганини айтиб, Айгеримдан «мени келишган деб ўйлайсанми» деб сўраган.
Бир марта машинада кетаётиб, бирдан Айгеримнинг сонидан ушлаб олди. Қиз қўрқиб кетди ва дарҳол тормозни босди.
«Йўл ўртасида тўхтаб қолдик, ўтиб кетаётган болалар тасодифий тўхтаб қолганимдан кулишди. Шунда инструктор “Нега эркак киши оёғингдан ушламаганми?” деб сўради. Мен базўр “йўқ” дея олдим. Ўша куни дарсни зўрға тугатдим. Мен жуда уялдим. Шундай иссиқ кунда дарсга калта шорти кийиб келганим учун ўша жирканч одам мени ушлагани учун ўзимни айбладим», — деб айтиб берди у.
Ўша воқеадан кейин Айгерим дарсга бормай қолга, имтиҳонга эса оз фурсат қолган эди. Қаҳрамонимиз имтиҳонни бошқа жойда топширган.
«Қизим каби»
Жанелянинг инструкторларидан бири рулни ушлаш ўрнига қизнинг қўлидан ушлайверган. Ўқишнинг иккинчи куни эса, у қизнинг юзини чимчилаб, диққатини машина ҳайдашга қаратган қиздан бир кулиб қўйчи деб сўраган.
Кейинроқ инструктор Жанелнинг юзидан ўпиб, унинг машина ҳайдашдаги муваффақиятидан хурсанд эканлигини айтган. Қиз ўша пайтда инструктордан жирканиб, қизариб кетганини эслайди.
Инструктор ўқувчисининг бундай реакциясидан чўчиб кетиб, «ўз қизимдек» кўрганимдан хурсанд бўлдим деб, кечирим сўрай бошлаган.
«Мен иккинчи бундай қилманг деб қатъий айтдим,- деб эслайди Жанеля. Мен харассмент ҳақида янгиликларни бир оз ўқиб қолардим. Кейин мен бунга қандай муносабатда бўлишни, нима дейишни эслай бошладим. Аммо қачон зўравонликка учраганда, эркак киши билан панада юзма-юз қолганда тажовуз хавфга айланар экан».
Ҳайдовчиликни ўргатган иструкторнинг ҳайратланарли «қўллаб-қувватлашини» Карина ҳам дуч келган. У ўқитувчининг баъзан рул ўрнига бармоқлари ва тирсагига қўлини теккизаётганини сезиб қолган.
«[У] мен рулда бораётганимда ғалати сўзларни: “жоним, ақллигим, гўзалим” деб айтар эди. У менга далда бермоқчи экан, лекин аслида бу менга жуда ёқимсиз эди », – деб эслайди у.
«Клооп»га машина ҳайдашни ўргатган инструкторларнинг нохуш хатти-ҳаракатлари ҳақида олти нафар қиз гапириб берди. Умуман олганда, улар рухсатсиз қўл ва оёқларига тегинишдан шикоят қилдилар, бу эса ўзларини хавфли ва ноқулай ҳис қилишган.
«Ўзингни -ўзинг ҳимоя қил»
Жилдиз — инструкторнинг номақбул хатти-ҳаракатидан кейин ҳайдовчилик мактаби маъмуриятига шикоят қилишга қарор қилган қизлардан биридир.
Жилдиз инструктор унга доимо ноўрин ҳазиллар қилишини айтди. Бир сафар олдида турган машинанинг инструктори машинани чизиб юбориши мумкин бўлган дарахт шохларини синдира бошлаган. Уни кўрган Жилдизнинг инструктори, ҳамкасби кечқурун Жилдиз билан ўйнашиш чун дарахтларни синдираётганини айтиб, қаҳ-қаҳ отиб кулган. Жилдиз ўша пайтда ваҳимага туша бошлаганини эслайди.
«Кейин биз [инструктор билан] талабалар машғулот ўтказаётган полигонга бордик. У ерда кимсасиз бўш майдон бор эди - фақат иккимиз. Мен тезликни пасайтириб, машинани тўхтатаётган эдим, у [инструктор] эса индамасдан қўлини қўлимга қўйди, — деб эслайди Жилдиз. – Қўлимни олиб, рулнинг нариги томонидан тутдим, у яна қўлимга қўлини қўйиб, жирканчли жилмайиб қўйди».
Автомобилни тўхташ вақтида "сцепление"си ишламай қолди. Ўшанда, қизнинг сўзларига кўра, инструктор унинг сонини ушлаб, оёқларини икки тарафга ёйган. «Сцепление жойидами, йўқми, кўрмоқчи эдим», — деб тушунтирган у.
Воқеадан сўнг Жилдиз онасини ўзи билан олиб келиб, автомактаб маъмуриятига зўравонлик бўлгани ҳақида ариза билан мурожаат қилган.
« [Мактаб раҳбари] шундай деди: "Сиз инструкторни нотўғри тушунганга ўхшайсиз, чунки у умуман бундай одам эмас. Биринчи марта унинг устидан шикоят қилинмоқда” деди», - дея эслайди Жилдиз.
Жилдизнинг онаси бундай жавобдан норози бўлиб, қизи шилқимлик билан оддий хатти-ҳаракатларни ажрата олишини айтган. Кейинроқ, директор ундай бўлса, у қўрқмасдан «ўзини ҳимоя қилиш керак»лигини айтган.
Охир-оқибат, Жилдизнинг инструктори ишдан бўшатилди - фақат оммавий ахборот воситаларига хабар бериш ва милицияни чақириш билан таҳдид қилинганидан кейин.
Автомактаб раҳбарияти томонидан худди шундай муносабатни Чинара ҳам бошидан ўтказган. У билан ўқиган бир неча қизлар инструкторлардан бирининг хатти-ҳаракатидан шикоят қилишган - у буни қилмасликни илтимос қилишига қарамай, доимо қизнинг қўли ва бошидан ушлайверган. Бир марта у қизнинг муваффақиятидан хурсанд бўлгандек, худди Жанеля воқеаси каби инструктор Чинаранинг юзидан ўпган.
«Бу шундай тўсатдан содир бўлдики, мен уни тўхтатишга ҳам улгурмай қолдим. Бу жуда жирканч эди. Яхши ҳамки дарс тугаб қолганди. Шундан кейин мен ўша инструкторнинг машинасига ўтирмадим», — деб эслайди у.
Мактаб маъмурияти Чинаранинг эътирозига жавобан бошқа ўқитувчи танлашни таклиф қилган.
«Қилмиш таркиби йўқ»
Қирғизистон милицияси харассмент ва жинсий зўравонлик муаммоси ҳақида биринчи марта жамоатчиликка 2021-йилда гапирди, ўшанда Бишкек шаҳар ИИБ бу ҳақда ижтимоий ролик ҳам чиқарган.
Милиция ходимлари шилқимликка учраганларнинг барчасини ҳуқуқ-тартибот идораларига мурожаат қилишга чақирган. Шунингдек, улар агар иши учун ёки оғир аҳволга тушиб қолганидан жим бўлса ёки харассернинг гапига кираверса, ўзини янада катта хавф остига қўйишини таъкидладилар.
«Клооп»нинг «Секс муҳокама» подкасти бошловчиси Айдай Токоева жинсий зўравонлик ҳолатларида милицияга мурожаат қилиш тажрибаси билан ўртоқлашди.
У кўчада нотаниш одам уларни тепганини айтиб берган. Ҳуқуқ-тартибот идоралари бу воқеа юзасидан берилган шикоятга ўз вақтида муносабат билдирмаган – журналист воқеани жамоатчилик эътиборига ҳавола қилганидан кейингина иш қўзғатилган. Мурожаат «Кичик безорилик» моддаси бўйича рўйхатга олинган, бироқ орадан бир ҳафта ўтиб «жиноят таркиби йўқ» деб судгача бўлган иш юритиш тўхтатилган.
Адвокат Фатима Якупбаева жинсий зўравонлик айбдорларини жавобгарликка тортиш жуда қийинлигини айтган.
Қонунда жинсий зўравонлик учун ҳеч қандай санкция йўқлигини тушунтирди Фатима. Қоидага кўра, бу ҳолатда «Кичик безорилик» моддаси қўлланилади, бунда жазо жамоат ишлари, жарима ёки 3-5 суткага қамоқ жазоси ҳисобланади.
Қонунда зўравонлик ёки шантаж билан жинсий ҳаракатлар учун жавобгарлик ҳам назарда тутилади. Бундай ҳолатда «Жинсий ҳаракатларга мажбурлаш» ёки «Жинсий зўравонлик ҳаракатлари» моддалари қўлланилади.
« [Агар сиз зўравонликка учраган бўлсангиз] милицияга шикоят қилиб жавобгарликка тортиш учун ариза ёзишингиз керак. Шу билан бирга, шуни эсда тутиш керакки, маҳаллий қонунлар тўлиқ етарли эмас ва далилларсиз (видео, аудио, гувоҳларнинг кўрсатмалари) исботлаш жуда қийин бўлади», - дейди адвокат.
Зўравонликка учраганда кимга мурожаат қилишим мумкин?
Бунинг учун сиз энг яқин милиция бўлимига мурожаат қилишингиз ёки 102 рақамига қўнғироқ қилишингиз мумкин.
Агар сиз зўравонликка дуч келсангиз, қуйида келтирилган кризис марказларига ҳам мурожаат қилишингиз мумкин.
